«Θερμοκήπιο» του Πίντερ: Οι Jeckyll και οι Hyde της εξουσίας!
“Χρονιά Πίντερ” είναι η φετινή για το ελληνικό θέατρο, αφού δύο από τις σημαντικότερες παραστάσεις που ανέβηκαν παρουσιάζουν έργα του μεγάλου βρετανού δραματουργού. Για τον «Επιστάτη» έχουμε ήδη μιλήσει. Τώρα, παρακολουθήσαμε και το «Θερμοκήπιο» στη «Νέα Σκηνή» του θεάτρου της οδού Κυκλάδων, σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή.
Το «Θερμοκήπιο» είναι ένα έργο το οποίο ο Πίντερ έγραψε το 1958 και το κράτησε στα συρτάρια του. Αποφάσισε να το ανεβάσει στο θέατρο πολύ αργότερα, το 1980 ,μέσα από μια νέα σκηνοθετική ματιά. Το έργο αυτό επέλεξε ο Βογιατζής για να δείξει τη μαεστρία του τόσο στο σκηνοθετικό, όσο και -κυρίως- στο υποκριτικό κομμάτι, κρατώντας για τον εαυτό του το ρόλο του διευθυντή του Ιδρύματος, στο οποίο εξελίσσεται όλη η πλοκή.
Ο Πίντερ κατασκευάζει ένα ίδρυμα με ξεκάθαρη δομή. Στην κορυφή της πυραμίδας είναι ο διευθυντής Ρουτ, ένας άνθρωπος στον οποίο αρχίζουν να φαίνονται τα σημάδια της γεροντικής άνοιας. Δίπλα του και ακριβώς από κάτω του το ανώτερο προσωπικό, άνθρωποι και ερωμένες γεμάτοι φιλοδοξία και κρυφές ατζέντες. Πιο κάτω είναι το κατώτερο προσωπικό, που κάνει την λάντζα. Και στον πάτο της πυραμίδας είναι οι τρόφιμοι…
Ίσως θα πρέπει να επιμείνουμε λίγο σε αυτούς, τους οποίους λιγότερο από όλα μνημονεύει το έργο- δηλαδή τους τρόφιμους του ιδρύματος. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν ονόματα, αλλά αριθμούς. Επίσης, δεν τους επισκέπτονται οι συγγενείς τους. Και είναι άτομα χαμηλής αυτοπεποίθησης, με προβλήματα ψυχολογικά που τους εμποδίζουν να βγουν έξω στον κόσμο και να λειτουργήσουν σαν κανονικοί άνθρωποι.
Δεν υπάρχει κανένας ρόλος τροφίμου στο έργο. Ό,τι μαθαίνουμε γι’ αυτούς τους ταλαίπωρους, που τους κρατάνε κλειδωμένους στα κελιά τους αποκομμένους από τον κόσμο, προέρχεται από συζητήσεις μεταξύ των μελών του ανώτερου ή του κατώτερου προσωπικού.
Φυσικά, το έργο δείχνει μια προτίμηση στο να μας προβάλλει τους καταπιεστές, με πρώτο και καλύτερο το διευθυντή Ρουτ. Τυπολάτρης αυτός, ακολουθεί τους νόμους που έχει επιβάλλει η προηγούμενη διοίκηση. Η οποία προφανώς ακολουθούσε κι εκείνη την προ-προηγούμενη και πάει λέγοντας. Αυτά σε επίπεδο ορατότητας. Γιατί στο σκοτάδι, γίνονται πολλά…
Ένας τρόφιμος είναι νεκρός και μία άλλη έμεινε έγκυος. Δύο εγκλήματα. Ο Ρουτ δε θυμάται κανένα από τα δύο θύματα. Πάσχει από γεροντική ανία; Διαγράφει η εξουσία τις αμαρτίες της; Όλα είναι ανοιχτά. Μοιάζει ένας άκακος, τυπικός γέρος, ένας φτασμένος γιατρός – Dr Jekyll. Όμως, βγαίνει κι ένας Hyde. Αλλά, κι οι άνθρωποι γύρω του είναι εξίσου σάπιοι. Mr Hyde είναι όλοι τους.
Η αλήθεια- τυπικό χαρακτηριστικό στον Πίντερ- δεν είναι καθαρή. Το μόνο καθαρό είναι πως αυτοί οι άνθρωποι κρύβουν επιμελώς την αλήθεια, για να προφυλάξουν την εξουσία τους από αυτήν. Και φυσικά, υπάρχουν αποδιοπομπαίοι τράγοι, πάνω στους οποίους φορτώνονται οι αμαρτίες του συστήματος.
Το «Θερμοκήπιο» εντάσσεται στην παράδοση των δυστοπικών αλληγορικών κειμένων για τους μηχανισμούς καταπίεσης, όπως το Μετρόπολις, το Κουρδιστό Πορτοκάλι του Μπέρτζες, το 1984 του Όργουελ, η δίκη του Κάφκα. Οι συμβολισμοί στο έργο έχουν καθαρά πολιτικά αναφερόμενα. Το έργο του πολιτικά ανένταχτου Πίντερ είναι μια αλληγορία για τα συστήματα εξουσίας και τους μηχανισμούς και τις ομάδες που διαμορφώνονται μέσα σε αυτά. Η γραφειοκρατία, η καταστολή, η τεχνολογία, η διπλοπροσωπία των ελίτ, η επιλεκτική ορατότητα, οι εκβιασμοί, η τυπολατρεία, είναι τα υλικά με τα οποία ο βρετανός δραματουργός οικοδομεί το σύστημα εξουσίας. Και παράλληλα, ως κωμικός συγγραφέας, το υπονομεύει, σαρκάζοντας τους αχρείους ηγέτες και την ηλιθιότητα των αντιφάσεων αυτής της ιεραρχικής δομής.
Σχετικά με την παράσταση:
Ο Βογιατζής κάνει τη διαφορά! Στους υπόλοιπους ηθοποιούς, όλοι ήταν καλοί σε αυτό που έπρεπε να κάνουν, αλλά δεν ξεχώρισε κάποιος για το ταλέντο του. Η σκηνοθεσία φωτίζει με έναν σύγχρονο τόνο το έργο, ενώ το σκηνικό είναι όλα τα λεφτά! Οι καρέκλες ανεβοκατεβαίνουν, μια πολυθρόνα είναι εργαλείο βασανισμού, υπάρχουν πίνακες ηλεκτρικοί, τεράστιες βιβλιοθήκες με φακέλους, μια αυλή με παρτέρια γεμάτα στάχυα και χιόνι που πέφτει.
Τεχνολογία και χαρτούρα (οι δύο όψεις ενός οργανωμένου συστήματος, που συνδυάζει γραφειοκρατία και τεχνολογικά μέσα) συνυπάρχουν σε ένα εμπνευσμένο, όσο και απολύτως λειτουργικό για την παράσταση, σκηνικό. Και υπέροχο να το βλέπεις, επίσης. Ένα εικαστικό αριστούργημα!
Σε σύγκριση με τον «Επιστάτη»…
Ίσως είναι άδικο ή άτοπο να συγκρίνω τις δύο παραστάσεις («Επιστάτη» και «Θερμοκήπιο»), που είναι καταπληκτικές. Ωστόσο, μιας και πρόκειται για τον ίδιο συγγραφέα, ο οποίος έγραψε μάλιστα τα δύο έργα με διαφορά ημερών, όπως ομολόγησε, άσχετα αν τα ανέβασε σε απόσταση 22 ετών το ένα από το άλλο, η σύγκριση μέσα μου έβγαινε αναπόφευκτα, όταν βγήκα από την παράσταση.
Πιστεύω, λοιπόν ότι, αν και σκηνοθετικά η δουλειά του Βογιατζή ήταν ανώτερη από του Αντύπα, ο «Επιστάτης» ως έργο υπερέχει ξεκάθαρα. Είναι πιο δουλεμένο, ώριμο, λιτό και παγκόσμιο. Με αυτό του το δημιούργημα ο Πίντερ καταξιώθηκε στο θεατρικό στερέωμα. Το «Θερμοκήπιο» συνολικά δεν είναι του ίδιου επιπέδου, ενώ αποδυναμώνεται ακόμα περισσότερο από το κάπως χοντροκομμένο τέλος. Και στη λογοτεχνία το φινάλε είναι το ήμισυ του παντός!
Πάντως, το «Θερμοκήπιο» είναι μια σπουδαία παράσταση, η οποία σφραγίζεται από την ερμηνεία του Λευτέρη Βογιατζή. Είναι, κατά τη γνώμη μου, ένα υποκριτικό επίτευγμα, που μπορεί να αλλάξει τον ορισμό του Αριστοτέλη για το θεατρικό έργο και από «μίμηση πράξεως σπουδαίας και τελείας» να τον μετατρέψει «σε σπουδαία και τέλεια μίμηση πράξεως»!
Γιώργος Σμυρνής
