«Κλυταιμνήστρα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Η γυναίκα- αράχνη αποκαλύπτεται!

Η Φιλαρέτη Κομνηνού ένωσε τις δυνάμεις της με την σκηνοθέτιδα Μπρούσκου, το οπτικοακουστικό σύνολο Minimaximum-Improvision+ natryx και ένα γυναικείο συγκρότημα.

Σε ένα σκηνικό που θυμίζει μπουάτ και το γυναικείο συγκρότημα παίζει μουσική κι εξιστορεί το δράμα του βασιλικού γένους των Ατρειδών. Είναι ένας κύκλος αίματος και βαρβαρότητας, που αναπαράγει το δράμα από γενιά σε γενιά. Μέσα σε αυτό το καταραμένο βασιλικό σόι έρχεται η Κλυταιμνήστρα. Παντρεύεται τον Βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονα, αρχιστράτηγο στον Τρωικό Πόλεμο.

Είναι γνωστός ο μύθος της θυσίας της Ιφιγένειας. Η Κλυταιμνήστρα δεν συγχώρησε ποτέ τον Αγαμέμνονα για τη θυσία της κόρης τους. Όταν ο Βασιλιάς των Μυκηνών γύρισε σπίτι του, μετά την άλωση της Τροίας, η Κλυταιμνήστρα τον εκδικήθηκε! Ο Αγαμέμνονας πήρε το λουτρό του. Η Κλυταιμνήστρα του έριξε ένα δίχτυ και τον παγίδεψε. Μετά, τον μαχαίρωσε 3 φορές. Η “γυναίκα- αράχνη” παγίδεψε τον άντρα της με κάτι που θυμίζει ιστό αράχνης. “Μες σ’ αυτά της αράχνης τα δίχτυα γερτός, τη ζωή σου με άνομο θάνατο χάνεις” λέει χαρακτηριστικά ο χορός στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου.

Τη συνωμοσία της η Κλυταιμνήστρα την είχε οργανώσει μαζί με τον Αίγισθο, με τον οποίο ήταν ζευγάρι, όσο ο Αγαμέμνονας ήταν στον πόλεμο. Ο Αίγισθος είναι γιος του Θυέστη, αδερφού του Ατρέα. Τα παιδιά του Θυέστη, ο Ατρέας τα έσφαξε και τα παρέθεσε γεύμα στον ίδιο του τον αδερφό!

Ο Αίγισθος, γιος του Θυέστη, έρχεται να εκδικηθεί τον Αγαμέμνονα, γιο του Ατρέα και να του αρπάξει γυναίκα και θρόνο. Και στη συνέχεια, ο Ορέστης, γιος του Αγαμέμνονα, σκοτώνει τόσο την Κλυταιμνήστρα, όσο και τον Αίγισθο.

Η Φιλαρέτη Κομνηνού, σαν σκοτεινή βασίλισσα, μπαίνει ντυμένη στα μαύρα, πέτσινη καμπαρντίνα και γυαλιά ηλίου, μοναχική πελάτισσα στην μπουάτ. Κάνει έναν μονόλογο- εξομολόγηση.

Προσπάθεια της παράστασης ήταν να δημιουργήσει μια Κλυταιμνήστα, μέσα από κείμενα πολλών συγγραφέων, με πρώτο, φυσικά, τον Αισχύλο. Αυτή η σύνθεση, μάλλον, όμως υπονομεύει τη συνοχή του χαρακτήρα και της παράστασης. Η Κλυταιμνήστρα, λοιπόν, δεν είναι μόνο η ιερόσυλη συζυγοκτόνος του Αισχύλου· αλλά και το μυθικό «τέρας» του Μίλερ, του Σαρτρ, της Κριστίν Μπρικνέρ και του Χόφμανσταλ. Επίσης, περιέχεται ένα αντιπολεμικό απόσπασμα από το «Blasted» της Σάρα Κέιν. Η ηρωίδα αυτοπροβάλλεται, ως γυναίκα με ανάγκες και φοβίες, βασίλισσα που συμμαχεί με τον ορκισμένο εχθρό του άντρα της, μάνα που συγκρούεται με τα τέκνα της, σύζυγος που σκοτώνει τον άντρα της και ερωμένη.
 
Ρεαλισμός, υπαρξισμός, in yer face ωμότητα και αισχύλειο αρχαϊκό πνεύμα πολύ δύσκολα συνδυάζονται, πόσο μάλλον όταν τα κείμενα της συρραφής παρατίθενται αυτούσια.  

Η μάχη των φύλων
Η Κλυταιμνήστρα δηλώνει, απενοχοποιημένη εντελώς, ότι σιχαινόταν τον άντρα της. Ήταν χοντρός και άσχημος, ενώ αυτή ήταν καλλονή, ωραιότερη κι από την ωραία Ελένη, την αδερφή της. Επίσης, την κεράτωνε κι έφερε μαζί του την Κασσάνδρα. Η Κλυταιμνήστρα ομολογεί πως την σκοτώσανε μαζί με τον Αίγισθο, γιατί είχε ξεχυθεί στον δρόμο και είχε ξεσηκώσει τον κόσμο με τις φωνές της («Θα σε σκοτώσει ο Ορέστης!» φώναζε η Κασσάνδρα, κάτι που ανάγκασε τους εραστές δολοφόνους να της «κλείσουν» το στόμα).

Φυσικά, ο κύριος λόγος είναι η θυσία της Ιφιγένειας. Η Κλυταιμνήστρα περιγράφει τη θανάτωση της Ιφιγένειας με σπαρακτικό τρόπο. Είναι ένα συγκλονιστικό απόσπασμα, παρμένο από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, όμως εκεί την περιγραφή εκεί την κάνει ο χορός, όχι η Κλυταιμνήστρα. Η Φιλαρέτη Κομνηνού στο συγκεκριμένο σημείο, δίνει μεγάλη πνοή στον ποιητικό λόγο του Αισχύλου με μια συγκλονιστική ερμηνεία.

Επίσης, η Κλυταιμνήστρα σκοτώνει έναν βασιλιά, που έχει στα χέρια του το αίμα χιλιάδων νέων ανθρώπων, που έπεσαν στο πεδίο της μάχης. O Αγαμέμνονας είναι ο ηγέτης ενός πολέμου υπεύθυνου για πολλούς θανάτους. Ένα video-wall προβάλλει ιστορικά ντοκουμέντα από σκηνές πολέμων. Ταυτόχρονα, γίνεται ονομαστική αναφορά νεκρών του Τρωικού Πολέμου, αλλά και απλών φαντάρων Ελλήνων, που έπεσαν υπέρ πίστεως και πατρίδος. Η σκηνοθεσία προσπαθεί να παράξει ένα διαχρονικό αντιπολεμικό μήνυμα, ανακατεύοντας τον Τρωικό με άλλους πολέμους.

Η Κλυταιμνήστρα μισεί έναν πόλεμο, που είχε ως προαπαιτούμενο την θυσία της ίδιας της κόρης της. Παράλληλα, στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου υπάρχει ένα απόσπασμα, στο οποίο περιγράφει η ίδια η βασίλισσα των Μυκηνών με σπαρακτικό τρόπο τη φρίκη του πολέμου. Αυτές τις αντιπολεμικές αναφορές, όμως, ξεμακραίνουν σε άλλα ιστορικά αναφερόμενα, που αναλύονται ανεπαρκώς.

Σε κάποιο σημείο η Βασίλισσα κάνει “σπαστικές κινήσεις” σχεδόν σαν να την έχει κυριεύσει ο Διάβολος, ενώ ακούγεται ένας στριγκός ηλεκτρικός ήχος από τις μουσικούς. Η Κομνηνού με κόκκινα, διαβολικά μάτια, τα οποία έκρυβε με μαύρα γυαλιά τόση ώρα, προσπαθεί να σωματοποιήσει μια δαιμονισμένη. Μια παρόμοια εικόνα, είδαμε και στην (A)pollonia του Βαρλικόφσκι. Είναι, υποθέτω, μια προσπάθεια να αντιστοιχήσουν με εικόνες των σημερινών θρίλερ για δαιμονισμένους, το ιερόσυλο πνεύμα του λόγου της Κλυταιμνήστρας, όπως το αποτυπώνει ο Αισχύλος.

Όπως γράφει ο John Herington, καθηγητής αρχαίων ελληνικών στο Yale, η ομιλία της Κλυταιμνήστρας που περιγράφει το φονικό του Αγαμέμνονα στο έργο του Αισχύλου, “είναι διάτρητη από βλασφημίες“. Το βλάσφημο όμως της αρχαιότητας δεν ξέρω αν αντιστοιχείται με ακρίβεια με το δαιμονισμένο του χριστιανισμού.

Η Κλυταιμνήστρα έχει και ανοιχτά θέματα με τα δυο παιδιά της. Τον Ορέστη τον παρουσιάζει σαν χαζό αποπαίδι. Ξέρει όμως πως αυτός θα την σκοτώσει. Παράλληλα, συγκρούεται, στο μοναδικό διαλογικό σημείο της παράστασης, με την κόρη της, την Ηλέκτρα. Στην πλάτη της Ηλέκτρας γράφεται ένα ΣΕ ΜΙΣΩ. Στη ρήξη άντρα- γυναίκας και μάνας- γιου, που αποτυπώνουν μια μάχη ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, έρχεται η σύγκρουση μάνας- κόρης, να διχάσει το δεύτερο στρατόπεδο- αλλά και να ανοίξει το δρόμο για την νέα ισορροπία στις σχέσεις των δύο φύλων.

Επίσης, η βασίλισσα, ως γυναίκα, νιώθει έντονα τη φρίκη των γηρατειών. Οι ρυτίδες καταστρέφουν το ωραίο της πρόσωπο- να κι άλλος ένας λόγος για να φοράει μαύρα γυαλιά. Κι όπως παραδέχεται: «από την φθορά των γηρατειών κανείς δεν θα γλιτώσει».

Αυτή είναι νομίζω και η πιο “άκυρη” φράση σε όλη την παράσταση, καθώς έχει προηγηθεί λίγο πριν η απαγγελία ενός ολόκληρο κατεβατού με νεκρούς πολέμου, που δεν πρόλαβαν να γεράσουν.

Συνολικά, η «Κλυταιμνήστρα» προσπάθησε να δείξει τη μυθολογική ηρωίδα αλλά και μια γυναίκα σύγχρονη- μια γυναίκα με πάθος. Προσπάθησε να ενώσει πολλά διαφορετικά κείμενα, με το ίδιο θέμα. Αλλά μέσα από αυτήν την πολλαπλότητα, δημιουργήθηκε, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της πρωταγωνίστριας, μια συρραφή μάλλον ανομοιογενής και κουραστική, με νοήματα συνήθως αλληλοαναιρούμενα και σπάνια αλληλοσυμπληρούμενα.

Γιώργος Σμυρνής