“Μήδεια” εκ του ασφαλούς από τον Αντώνη Αντύπα

Η μουσική ήταν της Ελένης Καραΐνδρου και δεν έδωσε κάτι το ιδιαίτερο στην παράσταση, καθώς της έλειπε η υποβλητικότητα. Παράλληλα, εκείνο που χτυπούσε άσχημα ήταν το ενδυματολογικό κομμάτι. Τα ρούχα που φορούσαν οι περισσότεροι πρωταγωνιστές- ιδίως ο χορός- ταίριαζαν περισσότερο σε λαϊκούς πρωταγωνιστές- παρά στην αριστοκρατία της Κορίνθου.

Από τις ερμηνείες, ο Χρήστος Λούλης, ο οποίος έπαιξε τον Ιάσωνα, δεν ξεπερνούσε τα επίπεδα της μετριότητας. Ο Άρης Λεμπεσόπουλος δεν στάθηκε στο ερμηνευτικό ύψος που μας έχει συνηθίσει σε άλλες δουλειές του. Η ερμηνεία του παρουσίασε με πολύ σχηματικό τρόπο τον Κρέοντα. Θέλοντας να δείξει, μάλλον, το υπερφίαλο πρόσωπο της εξουσίας, έδειξε μια καρικατούρα ενός Βασιλέα, μάλλον κακής ποιότητας.

Πολύ καλός ήταν ο αγγελιοφόρος, ο Δημήτρης Ήμελλος. Αν και ο συγκεκριμένος χαρακτήρας, αν και δεν ανήκει στους πρωταγωνιστές του δράματος, έχει να παρουσιάσει ένα κομβικό σημείο, την συγκλονιστική περιγραφή της εξόντωσης της νέας γυναίκας του Ιάσονα και του πατέρα της Κρέοντα από τα φαρμάκια της Μήδειας.

Πολύς λόγος έχει γίνει για τη ρεαλιστικότητα αυτής της περιγραφής από την πλευρά του μεγάλου αρχαίου συγγραφέα. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η σκηνή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως δείγμα ρεαλισμού. Τέτοια δηλητήρια, που να καίνε το κεφάλι της πριγκίπισσας και να λιώνουν τελείως τις σάρκες της, αμφιβάλλω αν υπάρχουν ακόμα σήμερα. Είναι μια ακραία περιγραφή, που σε σημερινό κείμενο, θα την τοποθετούσαμε στο είδος του “μαγικού ρεαλισμού” ή στο “φανταστικό”. Αυτό όμως που κάνει ο Ευριπίδης, είναι να φορτώνει την “φανταστική” σκηνή του με πολλές ρεαλιστικές λεπτομέρειες, που αναδεικνύουν την φρίκη της κολάσεως που περνούν η πριγκίπισσα και ο πατέρας της.

Αυτή που κέρδισε τις εντυπώσεις ήταν η εξαιρετική Αμαλία Μουτούση, η οποία ερμήνευε τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η πρωταγωνίστρια έδωσε ένα ρόλο με τραγικό βάθος και υψηλή ποιότητα. Ίσως θα έπρεπε να τονισθεί το ωφελιμιστικό στοιχείο της προσωπικότητας της Μήδειας, αλλά αυτό έγινε μάλλον από σκηνοθετική οδηγία – όπως φαίνεται και από τις περικοπές στο κείμενο.

Η Μουτούση απέδωσε εξαίσια την πολύ απαιτητική σκηνή, όπου η Μήδεια αμφιταλαντεύεται να σκοτώσει τα παιδιά της. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε κάτι, που δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ο Ευριπίδης χειρίζεται τους μύθους. Η Μήδεια, μέχρι την τραγωδία του Ευριπίδη, δεν ήταν αυτή που σκότωνε τα παιδιά της. Τα τέκνα της τα σκότωνε, σύμφωνα με τους μύθους, ο λαός της Κορίνθου, για να τα εκδικηθεί που μεταφέρανε στα δηλητηριασμένα ρούχα ενδύματα στην πριγκίπισσα που “έκλεψε” τον άντρα της Μήδειας. Ο Ευριπίδης άλλαξε το μύθο, βάζοντας την ίδια τη μάνα τους να τα σκοτώσει με μαχαίρι, δίνοντας ακόμα μεγαλύτερη δραματουργική ένταση. Δημιούργησε έτσι το αρχέτυπο της παιδοκτόνου μητέρας.

Η σκηνή της δολοφονίας των παιδιών περικόπηκε από τον Αντύπα. Αν και στην αρχαία τραγωδία οι σκηνές των φόνων δεν προβάλλονταν στη σκηνή, τα βογγητά και η αγωνία των παιδιών ακούγονται την ώρα που συμβαίνουν στα ενδότερα. Φτάνουν μάλιστα να περιγράφουν μέχρι την τελευταία στιγμή, εκείνη που το σπαθί αγγίζει τα κορμιά τους. Η σκηνή που περικόπηκε έχει ως εξής:

“ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ (μέσα από το σπίτι):
-Αα!

ΧΟΡΟΣ:

-Ακούς κραυγές, ακούς πώς σκούζουν τα παδιά;
Ω, δύστυχη, κακότυχη γυναίκα!

ΠΑΙΔΙΑ:

-Αχ! Τι να κάνω; Πώς από τα χέρια της μάνας να ξεφύγω;
-Δεν ξέρω αδέρφι μου ακριβό. Θα μας σκοτώσει.

ΧΟΡΟΣ:
-Θαρρώ θα μπω μέσα στο σπίτι
τα τέκνα να γλιτώσω από τη σφαγή.

ΠΑΙΔΙΑ:
-Για τους Θεούς, βοηθάτε! Τώρα πρέπει.
-Μας αγγίζει η κόψη του σπαθιού.”

Παράλληλα, όταν η Μήδεια διαφεύγει με το ιπτάμενο άρμα του πατέρα της, Θεού Ήλιου, έχει μαζί της, σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο, τα πτώματα των παιδιών της. Όμως στην παράσταση του Αντύπα, η Μήδεια πάνω στο Άρμα είναι μόνη της. Η εικόνα των νεκρών παιδιών επαφίεται αποκλειστικά στην φαντασία του κοινού, όπως και πολλά άλλα πράγματα στην συγκεκριμένη παράσταση.

Σύγκρουση πολιτισμών- Το “παράλογο” και το “λογικό”

Η Μουτούση σε συνέντευξή της είχε δηλώσει ότι η Μήδεια κουβαλάει πολύ σκοτάδι μέσα της. Εκτός από τον σκοτεινό ψυχισμό της αντί-ηρωίδας, φαίνεται στο κείμενο του Ευριπίδη πως η Μήδεια το σκοτάδι και της βαρβαρικής της καταγωγής. Στο κείμενο αναδεικνύεται η σύγκρουση της Ελλάδας με την Ανατολή.

Ο ίδιος ο Ιάσωνας της επισημαίνει την βαρβαρική της καταγωγή και το πόσο μεγάλη χάρη της έκανε που την έφερε στην Ελλάδα και στον πολιτισμό!

“Ζεις στην Ελλάδα, πρώτα απ’ όλα κι όχι σε χώρα βάρβαρη, από δίκιο ξέρεις, σε κυβερνούν οι νόμοι και όχι η βία”. Μία αντιπαράθεση ανάμεσα στην Μήδεια και στον Ιάσονα ξεκινάει, μια μάχη επιχειρημάτων.

Επηρεασμένος από τα διδάγματα της σοφιστικής ο Ευριπίδης, μεταφέρει στις τραγωδίες το μοτίβο των αντιθετικών λόγων που βλέπουμε και στον Θουκυδίδη. Οι πρωταγωνιστές μοιάζουν να βγάζουν λόγο στην εκκλησία του Δήμου.

Αυτή η ρητορική αναμέτρηση κατά την δεινή γαλλίδα φιλόλογο Jacqueline de Romilly ενισχύει και δεν υπονομεύει την ένταση του πάθους. “Το ζήτημα είναι να τον πείσει με κάθε μέσο” δηλώνει στο έργο της “η νεωτερικότητα του Ευριπίδη“. Και παρακάτω: “Όσο πιο μεγάλη είναι η αγωνία του, τόσο περισσότερα επιχειρήματα θα βρει”.

Ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί τα εργαλεία της σοφιστικής με έντονα κριτικό τρόπο. Η πειθώς γίνεται εργαλείο της υπεράσπισης δόλιων στόχων. Η Μήδεια ξεγελάει τον πιο ειλικρινή από όλους στο έργο Κρέοντα, για να κερδίσει χρόνο να οργανώσει την εκδίκησή της, πείθοντας τον ότι το μόνο που την ενδιαφέρει είναι να φροντίσει τα παιδιά της. Ο Ιάσονας με θράσος και υποκρισία δηλώνει στη Mήδεια, ότι για το καλό το δικό της και των παιδιών της τη χωρίζει και την διώχνει από την Κόρινθο, για να παντρευτεί την κόρη του Βασιλιά. Η Μήδεια, πάλι, όταν είναι έτοιμη να εξαπολύσει τη φρίκη της, εμφανίζεται “μέλι- γάλα” με τον Ιάσονα, για να του ρίξει στάχτη στα μάτια.

Ένας διαγωνισμός δολιότητας εμφανίζεται μέσα στην τραγωδία και νικήτρια σε αυτόν είναι η πιο αδίστακτη και η πιο απελπισμένη, η γυναίκα, της οποίας η οργή ξεπερνάει τη λογική της. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι ο Ευριπίδης από άλλους αναλυτές έχει χαρακτηριστεί υπέρμαχος της λογικής και από άλλους (ιδίως τον Dodds, συγγραφέα του πασίγνωστου έργου “οι Έλληνες και το παράλογο“) θιασώτης του παραλόγου.

Ένα άλλο ζήτημα που τίθεται στο έργο είναι “η μάχη των φύλων“. Η προδομένη Μήδεια κάνει μια γενικόλογη περιγραφή των κακών που περιμένουν την γυναίκα, άμα παντρευτεί. “Από όλη αυτή την ανάλυση ούτε ένα στοιχείο δεν ταιριάζει στη Μήδεια, ούτε στον τρόπο με τον οποίο παντρεύτηκε” ( Jacqueline de Romilly). Χρησιμοποιείται, λοιπόν, με αφορμή το θέμα της Μήδειας, ένα ζήτημα που ήταν και τότε και είναι και σήμερα (και θα είναι για πάντα) του συρμού, αυτό της σύγκρουσης άντρα- γυναίκας. Από αυτό το σημείο πιάστηκε ιδιαίτερα η σκηνοθεσία του Αντύπα και η μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά και προσπάθησαν να βγάλουν μια Μήδεια που μοιάζει σχεδόν… με φεμινίστρια!

Γενικά, η παράσταση του Αντύπα δεν ήταν κακή. Άλλωστε, έκανε ό,τι μπορούσε για να αποφύγει παγίδες και ρίσκα, που ίσως να μην έβγαιναν, ενώ η πρωταγωνίστρια ήταν καλή στο ρόλο της. Ίσως να έκανε και καλά, γιατί στα σημεία που προσπάθησε να φανεί πιο πρωτότυπη η παράσταση, με τον Κρέοντα και με το ενδυματολογικό κομμάτι, τα αποτελέσματα δεν ήταν καλά.

Γιώργος Σμυρνής