“Όταν έκλαψε ο Νίτσε”- Σκάκι συναισθημάτων!

Δύο ολοκληρωμένα συστήματα σκέψης συνδιαλέγονται στο έργο του Γιάλομ. Το ένα είναι το νιτσεϊκό φιλοσοφικό σύστημα. Το άλλο είναι η ψυχανάλυση του Φρόιντ… Τα δύο συστήματα συγκρούονται. Και στη μέση βρίσκεται ο ταλαίπωρος Γιόζεφ Μπρόιερ, δάσκαλος του Φρόιντ και θεραπευτής του Νίτσε, ο οποίος προσπαθεί να ισορροπήσει σε τεντωμένο σκοινί.

Και τα δύο συστήματα δεν αρκούνται σε μια επιφανειακή και ωφελιμιστική προσέγγιση της ζωής. Ωστόσο, διαφέρουν στους στόχους, καθώς η φιλοσοφία του Νίτσε αποσκοπεί στην υπέρβαση (υπεράνθρωπος). Ο Νίτσε του Γιάλομ θεωρεί ότι έχει μια πνευματική αποστολή, την οποία πρέπει να ολοκληρώσει πάση θυσία. Από την άλλη, σκοπός κάθε ψυχοθεραπείας- άρα και της ψυχανάλυσης- είναι να μαλακώνει τον ψυχικό πόνο…

Η ιστορία του έργου διαδραματίζεται στη Βιέννη του 19ου αιώνα. Ο Νίτσε και ο Αυστριακός γιατρός Μπρόιερ συναντιούνται σε μια διαδικασία διπλής ψυχοθεραπείας. Στο “παιχνίδι” μπαίνει ο νεαρός τότε ειδικευόμενος γιατρός Ζίγκμουντ Φρόιντ, μια θυελλώδης γυναίκα-ίνδαλμα ποιητών και ψυχιάτρων, η Λου Σαλομέ.

Η femme fatale Λου Σαλομέ πείθει τον Μπρόιερ να αναλάβει την ψυχό- θεραπεία του Νίτσε, τον οποίο αρνήθηκε ερωτικά. Όμως, επειδή ο γερμανός φιλόσοφος είναι πολύ περήφανος, ζητάει από τον Μπρόιερ να μην του παρουσιασθεί σαν ψυχοθεραπευτής, αλλά γιατρός της σωματικής ασθένειας του.

Οι ισορροπίες, λοιπόν, για τον Μπρόιερ είναι πολύ ευαίσθητες. Σκοπός του είναι να κουράρει τον Νίτσε ψυχικά, χωρίς όμως εκείνος να το καταλάβει. Πόσο μάλλον, όταν κι ο ίδιος ο Μπρόιερ είναι εξίσου τραυματισμένος εσωτερικά, έστω κι αν δείχνει ο πιο επιτυχημένος άνθρωπος. Έχει ερωτευθεί μια ασθενή του και δεν έχει ερωτικές σχέσεις με την  γυναίκα του. Για να μπορέσει να θεραπεύσει τον ασθενή του, πρέπει να αυτοθεραπευθεί. Κάποια στιγμή, ζητάει από τον Νίτσε να γίνει ο γιατρός του. Αυτό είναι εν μέρει μια κίνηση θεραπευτικού τακτικισμού, αλλά και μια βαθιά ανάγκη του Μπρόιερ να μιλήσει σε κάποιον για τα προβλήματά του.

Οι ρόλοι θεραπευτή και θεραπευόμενου εναλλάσσονται ανάμεσα στον Μπρόιερ και τον Νίτσε, τον γιατρό και τον φιλόσοφο. Πρόκειται για ένα συνεχές σκάκι, με καλά μελετημένες κινήσεις και λάθη που πρέπει να διορθωθούν γρήγορα, για να μην οδηγήσουν σε ματ του αντιπάλου. Κυρίως όμως είναι ένα σκάκι συναισθημάτων. Συνεχείς εναλλαγές, συναισθηματικές επιθέσεις και άμυνες, ανάμεσα σε έναν πρωτοπόρο της επιστήμης και μια ιδιοφυΐα της φιλοσοφίας.

Από εκεί και πέρα, δεν ξέρω αν ο συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ μένει μόνο στα έργα και στη φιλοσοφία του Νίτσε ή του έχει αποδώσει και θεωρίες άλλων στοχαστών. Παράλληλα, έχω την υποψία, με βάση όσα έχω μάθει από το Πανεπιστήμιο, ότι αρκετά ιστορικά στοιχεία δεν είναι ακριβή. Βέβαια, ο Γιάλομ δεν ήθελε να γράψει ένα ιστορικό κείμενο, αλλά ένα μυθιστόρημα. Νομίζω ότι οι Νίτσε- Μπρόιερ προσεγγίζονται όχι ως ιστορικές μορφές, αλλά ως σύμβολα, εκφραστές δύο διαφορετικών τρόπων αντίληψης.

Ο Μπρόιερ βρίσκεται σε αμηχανία όταν πρέπει να προσεγγίσει τον τρόπο σκέψης του Νίτσε. Αυτός, που μόνο στόχο έχει να θεραπεύει τις ψυχές από τον πόνο, έχει μπροστά του έναν συνειδητό “μάρτυρα”, ο οποίος έχει πεισθεί ότι ο πόνος είναι αναγκαίος για την ολοκλήρωση του έργου του. Μέσα στις αμέτρητες αντιφάσεις του ο Νίτσε αποτελεί ένα ολοκληρωμένο και ώριμο σύστημα σκέψης. Αντίθετα, η ψυχανάλυση ακόμα είναι σε εμβρυακό στάδιο. Είναι λογικό διαρκώς να ηττάται από το σύστημα Νίτσε, πόσο μάλλον όταν ο ίδιος ο Μπρόιερ δεν είναι πεπεισμένος για το κύρος βασικών φροϊδικών αξιωμάτων, όπως φαίνεται στις συνεχείς του διαφωνίες με τον μαθητή του. Αλλά κι ο ίδιος ο Φρόιντ δεν έχει αντιληφθεί ακόμα πόσο βαθιά τραυματισμένος είναι ο δάσκαλος- πρότυπό του.

Τελικά, η σύνθεση επιτυγχάνεται. Ο Νίτσε παγιδεύεται τελικά από τα περίτεχνα παιχνίδια του πρόθυμου να “τσαλακωθεί” Μπρόιερ. Κλαίει, ερχόμενος σε επαφή με την συναισθηματική του πλευρά. Το κλάμα είναι καθαρτήριο, όμως ο φιλόσοφος δεν πρόκειται ποτέ να αρνηθεί τις βασικές αξίες της σκέψης του. Το σκάκι τελειώνει με ισοπαλία.

Η σκηνοθεσία της παράστασης από τους Ακύλλα Καραζήση και Νίκο Χατζόπουλο είναι εμπνευσμένη. Σε ένα κείμενο που δεν ενδείκνυται για ηθοποιούς, κατάφεραν να τονίσουν με εμπνευσμένα ευρήματα τα σημεία που έπρεπε, δίνοντας έμφαση στο δράμα των ηρώων και όχι στις απόψεις τους. Το γυναικείο στοιχείο απεικονίζεται με την μορφή κούκλας και αυτό έχει το δικό του συμβολικό βάρος. Τα σκηνικά είναι λιτά, η μουσική επίσης λιτή, αλλά όλα έχουν ουσία και βάθος.

Ως προς τις ερμηνείες, ρεσιτάλ ερμηνείας στο ρόλο του Νίτσε δίνει ο Νίκος Χατζόπουλος, ο οποίος είναι ηθοποιός πρώτης γραμμής. Είχε κάποιες εκπληκτικές ερμηνευτικές στιγμές, που μαγεύουν. Μεγάλο το ταλέντο του 26χρονου Χάρη Φραγκούλη, ο οποίος ως νεαρός Φρόιντ και ως αφηγητής, δείχνει ότι συνεχίζει στο ίδιο εξαιρετικό επίπεδο που μας είχε δείξει πέρσι στον Επιστάτη. Όσο για τον Ακύλλα Καραζήση, ήταν κι εκείνος πολύ καλός, ηθοποιός με εμπειρία και κλάση. Απλώς οι άλλοι δύο ξεχώριζαν περισσότερο.

Τέλος μια γενική επισήμανση, η οποία αφορά αρκετά θεατρικά. Αν κάποιος δεν είναι τόσο καλός στο πιάνο, καλό είναι να κάνει ότι παίζει και να ακούγεται το κομμάτι play back. Δεν είναι κακό. Αν ο Φραγκούλης ήταν τόσο καλός πιανίστας, όσο είναι καλός ηθοποιός, θα έπρεπε να ακούγαμε τον Τσαμπρόπουλο… Έναν συνδυασμό που είναι too much να τον προσδοκάς.

Συνολικά, το “όταν έκλαψε ο Νίτσε” είναι μια παράσταση πολύ υψηλού επιπέδου, συγκινητική και πανέμορφη. Το έργο σε κάποια σημεία πλησιάζει την μυσταγωγία και λειτουργεί καθαρτήρια. Κι είναι- θεωρώ- αποτέλεσμα της εμπνευσμένης σκηνοθεσίας και των σπουδαίων ερμηνειών.

Γιώργος Σμυρνής