“Αμερικάνικος βούβαλος” του Mamet: Business με τον Διάβολο!

Στον “Αμερικάνικο βούβαλο” την παράσταση που ανεβαίνει στο θέατρο Πορεία σε σκηνοθεσία Δημήτρη Τάρλοου, δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά σε πολιτικά ζητήματα. Ο ίδιος ο συγγραφέας, περιγράφοντας το έργο του, δηλώνει ότι “είναι στην πραγματικότητα, με τρόπο μάλλον υπόγειο, μια τραγωδία για την ζωή μέσα στην οικογένεια. Αλλού θα περιγράψει το έργο ως “μια κλασική τραγωδία με πρωταγωνιστή τον ιδιοκτήτη ενός παλιατζίδικου, ο οποίος θέλει να διδάξει στον νεαρό προστατευόμενό του, πώς να συμπεριφέρεται σαν εξαίρετο άτομο. Μπαίνει όμως μέσα του ο διάβολος και κυριεύεται από τον πειρασμό να προδώσει όλες του τις αρχές”.

Το έργο είναι μια ιστορία για την καθημερινότητα τριών ανθρώπων, που ετοιμάζονται να κάνουν μπαγαποντιά, αλλά δεν τους βγαίνει τίποτα. Τρεις αποτυχημένοι παράνομοι είναι οι κεντρικοί χαρακτήρες: ο ένας, ο Ντον, ιδιοκτήτης ενός παλιατζίδικου ( Αλέξανδρος Μυλωνάς), ο άλλος, ο Μπομπ, ο προστατευόμενός του, ένας πρώην χρήστης (Παναγιώτης Καλαντζής) και ο τρίτος (Γιώργος Γάλλος), ο Τητς, ο επονομαζόμενος και καθηγητής, ένας άνθρωπος του υποκόσμου. Ο Mamet βάζει τον διάβολο -με τη μορφή του πειρασμού- στο κεφάλι του Ντον και τον καθιστά ευάλωτο ηθικά. Η επίδραση του αδίστακτου και κουτοπόνηρου Τητς επάνω του, τον φέρνει σχεδόν στα όρια του να σκοτώσει ό,τι αγαπά.

Ο συγγραφέας μας παρουσιάζει μία ομάδα των τριών, που διασπάται στον έναν, τον αδύναμο, που καθίσταται ο αποδιοπομπαίος τράγος και τους δύο. Όμως αυτή η συμμαχία μεταξύ Τητς και Ντον σπάει, καθώς δεν υπάρχει πλέον το διακύβευμα, ενώ τους χωρίζει το γεγονός ότι ο Ντον έχει ηθικό βάρος και αρχές. Το αποτέλεσμα είναι η απόλυτη αδράνεια, καθώς το σχέδιο αποτυγχάνει, χωρίς καν να εφαρμοσθεί. Όλα μένουν στα λόγια, καθώς οι πληροφορίες δεν είναι ποτέ σωστές. Κι όμως, παραλίγο να έχουμε δράματα ανάμεσα στην ομάδα και κάποιον νεκρό!

Η έννοια της επικοινωνίας και οι μεγάλοι της περιορισμοί, που δημιουργούν παρεξηγήσεις, δυσπιστία, ρήξεις, παρουσιάζεται έντονα σε αυτό το έργο του Mamet. Τόσο που μοιάζει με κωμωδία παρεξηγήσεων. Μόνο που δεν έχουμε να κάνουμε με ερωτικές ιστορίες, αλλά με τρεις ανθρώπους του υποκόσμου- κάτι που κάνει τις παρεξηγήσεις ιδιαιτέρως επικίνδυνες. Πέρα όμως από το επικοινωνιακό έλλειμμα, υπάρχει και το στοιχείο του πειρασμού. Οι άνθρωποι του έργου είναι φιλοχρήματοι και ανικανοποίητοι. Κυρίως, όμως, είναι φτωχοί και αδύναμοι.

Όμως, πέρα από τον κοινωνικό του χαρακτήρα, το έργο έχει έντονα πολιτικά αναφερόμενα. Όπως είχε γράψει ο Michael Billington στην εφημερίδα Guardian, το 1978, “χωρίς να αναφερθεί ούτε μία φορά στην πολιτική, ο Mamet έγραψε ένα βαθιά πολιτικό έργο, στο οποίο οι business εξομοιώνονται με το έγκλημα και το κέρδος γίνεται άλλοθι για την κλεψιά. (…) οι αναφορές στην κοινωνία γίνονται μέσω του τρόπου που συμπεριφέρονται έμπρακτα οι ήρωές του”. Άλλωστε κι ο Mamet έχει εκφράσει την άποψη πως καθήκον του συγγραφέα είναι να καταστρέφει “τις ιερές εικόνες των αμερικάνικων επιχειρήσεων και κάποιους μύθους αυτής της χώρας”.

Παράλληλα, το ότι ο αποδιοπομπαίος τράγος και ο αδύναμος κρίκος της τριάδας είναι ο πρώην χρήστης, έχει κι αυτό τη σημασία του.

Ο διάλογος στο έργο είναι απολύτως ρεαλιστικός. Επαναλήψεις των ίδιων πραγμάτων, κουβέντες στα όρια της βλακείας, βρισιές, παρεξηγήσεις για το τίποτα. Το έργο μιλάει για τις ζωές πραγματικών ανθρώπων. Εκεί εμφανίζεται και το χιούμορ, όσο και ο σαρκασμός του κειμένου.

Σημασία, όμως, δεν έχει αυτό που λέγεται, αλλά αυτό που κρύβεται από πίσω. Όπως λέει ο ίδιος ο συγγραφέας, το έργο του έκανε έξαλλους τους θεατές, όχι επειδή ήταν ανούσιο, με έναν διάλογο χωρίς νόημα, αλλά επειδή μιλούσε γι’ αυτούς.

Οι χαρακτήρες, ιδίως ο Τητς, κινούνται στα όρια της γραφικότητας. Άλλωστε, ο κόσμος του Αμερικάνικου Βούβαλου, δεν είναι ένας κόσμος διανοουμένων, ούτε κυριλέ μεγαλοστελεχών επιχειρήσεων. Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκαν και οι ερμηνείες των ηθοποιών, ιδίως του Γιώργου Γάλλου, που, ως καθηγητής Τητς αναδεικνύει την γελοιότητα της απανθρωπιάς του ρόλου του σε μια επίδειξη εξαιρετικής ηθοποιΐας. Και ο Αλέξανδρος Μυλωνάς ήταν καλός ως Ντον. Είναι οξύμωρο, ίσως, πως αδύναμος κρίκος της τριάδας υπήρξε -και στο επίπεδο των ερμηνειών- ο Παναγιώτης Καλαντζής.

Ο Αμερικάνικος Βούβαλος είναι μια παράσταση αξιόλογη και επικίνδυνη. Δε νομίζω ότι αποκτά μεγαλύτερη επικαιρότητα σήμερα, αν και μπορεί κάποιοι άνθρωποι να ταυτισθούν με τις περιπέτειες των ηρώων, λόγω της οικονομικής κρίσης. Εγώ, πάντως, πιστεύω ότι η αξία της έγκειται στο ότι αναφέρεται σε θέματα που υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν στις κοινωνικές σχέσεις, αλλά και στην ανθρώπινη φύση.

Γιώργος Σμυρνής