Hannele: Ο θάνατος σου πάει πολύ!

Η σκληρή και αδίστακτη ζωή έρχεται αντιμέτωπη με την τρωτή και τρυφερή παιδικότητα, ο κυνισμός των ενηλίκων με τις φαντασιώσεις της παιδικής ηλικίας, ο κακός πατέρας με την γλυκιά ανάμνηση της μητέρας- όλα αυτά στο μυαλό μίας ανήλικης κοπέλας, που βρίσκεται στο κατώφλι του θανάτου. Όλη η δράση του έργου εκτυλίσσεται σε ένα κρεβάτι, με μία κοπέλα να χαροπαλεύει και γύρω της να εμφανίζονται ρεαλιστικές μορφές- γιατροί, δάσκαλοι, υπεύθυνοι, νοσοκόμες σε ένα πτωχοκομείο- αλλά και φανταστικά πρόσωπα, που βγαίνουν από το μυαλό της ετοιμοθάνατης Hannele– άγγελοι, ο Χάρος, η λατρευτή της μητέρα, που έχει φύγει από τη ζωή εδώ και χρόνια και η γλυκιά της ανάμνηση τροφοδοτεί με κάποια ζεστασιά την ψυχή της Hannele, τόσο δυνατή όσο και η φλόγα των σπίρτων που ζέσταινε το κορμάκι του «Κοριτσιού με τα σπίρτα», στο συγκλονιστικό παραμύθι του Άντερσεν.

Και η Hannele, όπως το κοριτσάκι με τα σπίρτα, έχει χάσει τη μητέρα της. Και επίσης, χαροπαλεύει, ξυλιασμένη από το κρύο, όπως η μικρούλα πρωταγωνίστρια στο παραμύθι του Άντερσεν. Έχει βγει να ζητιανέψει στο ψοφόκρυο, για να πάει στον σκληρό πατέρα της –που δεν την αναγνωρίζει για παιδί του (όπως φαίνεται από το κείμενο, όχι αδικαιολόγητα) – χρήματα για να πάει να τα πιει. Ο πατέρας της, άλλωστε, την χτυπούσε και την κακομεταχειριζόταν διαρκώς. Κάποια στιγμή έπεσε η Hannele στα παγωμένα νερά του ποταμού και μολονότι τη γλίτωσαν από τον πνιγμό, το ψύχος ήταν μοιραίο.

Γιατί έπεσε όμως στα νερά; Δεν μαθαίνουμε, οπότε μπορούμε να κάνουμε εικασίες: Ήθελε να αυτοκτονήσει, για να συναντήσει τη μητέρα της «στην αγκαλιά των αγγέλων»; Της «σάλεψε» από το πολύ ξύλο που έτρωγε από τον πατέρα της; Έγινε κάποιο ατύχημα; Ο ίδιος ο πατέρας της την έσπρωξε στο ποτάμι; Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο, για να οδηγηθούμε στις αιτίες του τραγικού συμβάντος. Η ευθύνη του πατέρα της, πάντως, δεν αμφισβητείται. Ακόμα κι αν δεν εγκλημάτησε εναντίον της κόρης του την συγκεκριμένη στιγμή, εγκληματούσε εναντίον της κάθε μέρα, με το να την κακοποιεί συστηματικά, να την τρομοκρατεί και να την βασανίζει, στέλνοντάς την να ζητιανεύει στο κρύο.

Η Hannele δεν ένιωσε ποτέ καμία τρυφερότητα, δεν ένιωσε αγαπητή, με αποτέλεσμα να νιώθει ξένη από τη ζωή και τους ανθρώπους. Το καταφύγιο της ήταν οι φαντασιώσεις, με θρησκευτικό περιεχόμενο. Στο έργο του Χάουπτμαν η απεικόνιση της θρησκείας διατηρεί- μαζί με τον όποιο εύλογο σκεπτικισμό- και μια τρυφερή, αναλγητική της ψυχής διάσταση: ο καλός Χριστούλης, ο θάνατος λυτρωτής, η μανούλα που είναι κι αυτή άγγελος, τα άλλα αγγελάκια, μια ηδονική παρέλαση τρυφερότητας και αγάπης- ό,τι έλειψε από τη ζωή της συστηματικά κακοποιημένης μικρής κοπέλας.

Από εκεί και πέρα, οι παραισθήσεις που έχουν οι άνθρωποι, ενώ χαροπαλεύουν, έχουν γίνει αντικείμενο πολλών ψυχολογικών, παραψυχολογικών, έως και υπερφυσικών ερμηνειών. Μία από τις ερμηνείες που έχω ακούσει, είναι ότι την ώρα που βρίσκεται στα πρόθυρα του θανάτου ο εγκέφαλος, πλημμυρίζει με ενδορφίνες, για να αντέξει την οδύνη κι έτσι κατακλύζεται με ηδονικές παραισθήσεις. Πάνω σε αυτό το φαινόμενο, ο Χάουπτμαν οικοδομεί το δράμα του. Κι ακριβώς επειδή αυτά τα θεμέλια τον βοηθούν, καταφέρνει να υπερβεί το ρεαλιστικό- νατουραλιστικό κομμάτι (το οποίο υπάρχει, για να υποδείξει τις πραγματικές αιτίες της τραγικής μοίρας της Hannele) – και να δημιουργήσει κι ένα ονειρικό σύμπαν, το οποίο κινείται παράλληλα με την πραγματική κατάσταση. Και το σύμπαν αυτό- των παραισθήσεων της Hannele- είναι κι ένα σχόλιο του συγγραφέα πάνω στην θρησκεία.

Ίσως αυτό το ονειρικό στοιχείο έδωσε το κύριο πάτημα στην ομάδα Maniart να δημιουργήσει μία θεατρική παράσταση του 21ου αιώνα, με μεταμοντέρνα στοιχεία, την χρήση των Abba, του μιούζικαλ και του χορού. Υπάρχει πάντως μία οικονομία στην διαχείριση όλων αυτών των μέσων. Οι ερμηνείες τους είναι ικανοποιητικές, αν και παρουσιάζουν μεταπτώσεις.

Χρησιμοποιούνται ενίοτε τεχνικές υπέρβασης του ρεαλιστικού παιξίματος, ενώ πολλές φορές οι χαρακτήρες (δευτερεύοντες ρόλοι) μιλάνε ο ένας πάνω στον άλλο και δεν ακούς τελικά τι λένε. Όμως αυτό δεν καθιστά ακατανόητη την αφήγηση, κυρίως διότι τα κομβικά της σημεία παρουσιάζονται με πιο συμβατικό και κατανοητό τρόπο. Επίσης, τα κομμάτια που η μουσική και το τραγούδι εισβάλλουν- το «φάλτσο μιούζικαλ» όπως το χαρακτηρίζουν οι υπεύθυνοι της παράστασης- ακριβώς επειδή αναφέρονται στις φαντασιώσεις της ετοιμοθάνατης μικρής, δεν ανατρέπουν τη λογική της αφήγησης, ούτε την καθιστούν δυσερμήνευτη ή σκοτεινή. Αντίθετα, τη φωτίζουν με ένα άλλο φως- αυτό της λάμπας της disco!

Η επιλογή των Abba και του τραγουδιού τους You are a dancing queen ως πρελούδιο του υπαρκτού ή φανταστικού Παραδείσου, φέρνει το έργο πιο κοντά σε μας. Δίνει ζωντάνια στο δράμα, χωρίς να μειώνει τη συγκίνηση- ίσως και να την μπολιάζει κιόλας. Όμως το φάλτσο, κατά τη γνώμη μου, όποια σκοπιμότητα καλλιτεχνική και να υπηρετεί, παραμένει φάλτσο. Δηλαδή οι φωνές των ηθοποιών που τραγουδούν παράφωνα, παίζοντας τους αγγέλους, δε νομίζω ότι συνεισφέρουν στο αισθητικό αποτέλεσμα του έργου.

Η Hannele είναι ένα έργο που συγκινεί ακόμα και σήμερα- και νομίζω θα συγκινεί για πάντα. Τα προβλήματα που θέτει- κοινωνικά και υπαρξιακά- είναι ακόμα εδώ γύρω. Παιδιά υποφέρουν και θα υποφέρουν, η αδικία υπάρχει και θα υπάρχει, ο θάνατος πάντα θα γίνεται πηγή μεταφυσικών αναζητήσεων. Παράλληλα, ο συγγραφέας είχε κεντήσει πάνω στο παραμύθι ένα έξοχο δράμα, ενώ οι ηθοποιοί της ομάδας Maniart, αν και δεν μεγαλούργησαν, έδωσαν κάτι από την ψυχή τους και μας χάρισαν μία μοντέρνα, συγκινητική και γλυκιά παράσταση.

Γιώργος Σμυρνής