Νεφέλες του Αριστοφάνη- Ο Σωκράτης Lady Gaga!

Στις Νεφέλες (έργο του 423 π.Χ.) ο Αριστοφάνης σατιρίζει ανελέητα στο πρόσωπο του Σωκράτη τις νέες ιδέες των σοφιστών. Η φιλοσοφία, τότε, εκτός από παιδευτική, είχε και πρακτική αξία, καθώς έδινε μεγάλη έμφαση στο επιχείρημα, το πρωταρχικό μέσο της πειθούς. Ο ρητορικός λόγος ήταν το απόλυτο όπλο για τους φιλόδοξους νέους της αθηναϊκής δημοκρατίας, για να ανέλθουν την ιεραρχία, αλλά και να κερδίζουν τις δικαστικές υποθέσεις στις οποίες εμπλέκονταν.

Η χρήση της ρητορικής, τόσο σε πολιτικό, όσο και σε δικαστικό επίπεδο, επηρέαζε και τις καθημερινές σχέσεις. Και το ίδιο έκανε, όπως φαίνεται, κι αυτός ο νεωτερικός αέρας που έφερνε στα ήθη και τον τρόπο σκέψης η φιλοσοφία των σοφιστών, που έρχονταν κυρίως από άλλες πόλεις, της Σικελίας ή της Μικράς Ασίας. Βέβαια, όλα αυτά δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα των νέων μορφών σκέψης. Ήταν απότοκα του ανοίγματος της αθηναϊκής οικονομίας, που ήρθε απότομα, ως αποτέλεσμα της εμπορικής, βιοτεχνικής και πολιτικής (στρατιωτικής) εξάπλωσης της πόλης. Αυτό συνδυάστηκε με τη μεγάλη πολιτιστική της άνθιση και είχαμε το λεγόμενο Χρυσό Αιώνα.

Παιδί αυτής της μεγάλης πολιτιστικής άνθισης, αλλά και της παρακμής που επέφερε κυρίως ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, ήταν και ο Αριστοφάνης. Ένας δημιουργός που ενσωμάτωσε στο έργο του στοιχεία της σύγχρονης του δραματουργίας, ακόμα και του Ευριπίδη, τον οποίο παρωδεί ανελέητα σε διάφορα έργα του, σάρκασε χωρίς έλεος τις μοντέρνες ιδέες, αλλά ήταν κι αυτός ένα από τα σύμβολα της χρυσής εποχής του αθηναϊκού πολιτισμού.

Στο έργο του οι Νεφέλες, έναν λίβελο απέναντι στον Σωκράτη, τον οποίο ταυτίζει ουσιαστικά με τους Σοφιστές, ο Στρεψιάδης (Γιάννης Μπέζος), ένας απαίδευτος αγρότης γεμάτος χρέη από την άσωτη ζωή του γιου του (Μάκης Παπαδημητρίου), απευθύνεται στη σχολή του Σωκράτη. Ο σκοπός του δεν είναι ηθικός. Θέλει να μάθει πώς να ξεγελάει το δικαστήριο, ώστε να του διαγράφει τα χρέη. Αλλά είναι “ξύλο απελέκητο”, όπως τον περιγράφει ο Σωκράτης (Αλ. Μυλωνάς) και βάζει το γιο του να τα μάθει. Αυτό έχει τελικά ως αποτέλεσμα η ανηθικότητα του Στρεψιάδη να γυρίσει εναντίον του.

Ο γιος του θα απαρνηθεί κάθε ηθικό κώδικα, υιοθετώντας την πλήρη σχετικοποίηση των εννοιών. Και να θεωρεί ως απολύτως φυσιολογικό το να δέρνει τον πατέρα του. Αφού ο γονιός είναι σωστό να δέρνει το τέκνο, από αγάπη, τότε το τέκνο, επίσης από αγάπη, μπορεί να δέρνει τον πατέρα του, όταν γεράσει. Άλλωστε, ο γέρος γίνεται δύο φορές παιδί. Ο Αριστοφάνης και σε αυτό το έργο, ενσωματώνει τεχνικές σκέψης και μοτίβα αυτών που παρωδεί. Είναι εκπληκτικός σε αυτό το παιχνίδι, το οποίο ωθεί στα άκρα στους εκπληκτικούς “Βατράχους”, όταν οργανώνει ο αθεόφοβος δραματικό αγώνα στον Άδη ανάμεσα σε δύο πεθαμένους τραγωδούς- τον Αισχύλο και τον μισητό του Ευριπίδη. Για να το πετύχει, αναβιώνει μέσα από την κωμωδία του τα δραματουργικά στυλ των δύο δημιουργών.

Η παράσταση του Μαστοράκη χαρακτηρίζεται από τα εξής στοιχεία: Το να θέλει να βγάζει γέλιο σχεδόν με κάθε ατάκα. Το να επικαιροποιήσει την σάτιρα του Αριστοφάνη προς τον Σωκράτη με σύγχρονους όρους και κυρίως όρους life style. Και το να κρατήσει ίσες αποστάσεις, βάζοντας μέσα στο έργο (αν και δεν κολλάνε ιδιαιίτερα) κομμάτια από Πλατωνικούς διαλόγους- κυρίως από τον Πρωταγόρα και την Απολογία του Σωκράτη- όπου αναδεικνύονται οι ασυμβίβαστες διαφορές ανάμεσα στον πλατωνικό Σωκράτη και τους σοφιστές.

Αυτά τα τρία στοιχεία, με τον τρόπο που υλοποιήθηκαν, δεν βοήθησαν να βγει μία συμπαγής παράσταση. Οι συνεχείς αναφορές σε όρους και στοιχεία της σημερινής εποχής – σε μεταφραστικό, αλλά και σε σκηνοθετικό και σκηνογραφικό επίπεδο- ήταν κατά τη γνώμη μου υπερβολική. Η επιμονή να βγαίνει συνέχεια γέλιο έκανε συχνά επίπεδο το κείμενο ενός πολύ εμπνευσμένου συγγραφέα. Ενώ οι παρεμβάσεις από τον Πλάτωνα, έδειχναν απλά μία ενοχή ή ένα φόβο της σκηνοθεσίας, ότι μπορεί να θεωρηθεί πως ταυτίζεται με την άποψη του Αριστοφάνη για τον Σωκράτη.

Από τις ερμηνείες, αυτός που ξεχώρισε ήταν ο Μάκης Παπαδημητρίου, ο οποίος ήταν απολαυστικός όσο δεν παίρνει στο ρόλο του petrolhead και ελαφρώς βλαμμένου γιου. Με μία πάρα πολύ ζωντανή ερμηνεία, δείχνει ο ηθοποιός αυτός ότι είναι γεννημένος για την κωμωδία. Ο Μπέζος ήταν αρκετά άτονος και δεν κατάφερε να ταιριάξει το ρεαλιστικό του στυλ με την αριστοφανική και φιλοσοφική τρέλα του συγκεκριμένου έργου. Όσο για τον Μυλωνά, με βάση τις γραμμές που του δόθηκαν για τον Σωκράτη που είχε να παρουσιάσει, έκανε μία φιλότιμη δουλειά. Όμως όλο το κατασκεύασμα της παρωδίας του Σωκράτη ήταν κατά τη γνώμη μου αρκετά επιφανειακό και πολύ ποπ αρτ, ακόμα και μέσα στα πλαίσια ενός λιβέλου. Το ίδιο ισχύει και για το χορό και ιδίως για τους μαθητές του Σωκράτη, οι οποίοι, για κάποιον λόγο είχαν ντυθεί Κινέζοι. Η κινησιολογία ήταν καλή, ενώ τα κοστούμια, αν και είναι ωραία να τα βλέπεις, συν-διαμορφώνουν ένα περίεργο αισθητικό αποτέλεσμα.

Τη μετάφραση του Μύρη δεν μπορώ να την κρίνω, καθώς οι σκηνοθέτες πειράζουν αρκετά τις μεταφράσεις. Όμως, οι πολλοί -ισμοί του 20ου και 21ου αιώνα, που χρησιμοποιήθηκαν (αποδομισμός, μεταμοντερνισμός, σουρεαλισμός, στρουκτουαραλισμός, κονστροξιουνισμός κτλ) αν ήταν δικές του επιλογές, νομίζω ότι έχουν ένα στοιχείο υπερβολής. Έτσι κι αλλιώς, είτε χρησιμοποιούσε έναν αρχαίο όρο, είτε έναν της εποχής μας, το ίδιο άγνωστοι είναι στο ευρύ κοινό. Είτε πεις σε έναν μέσο αναγνώστη “ελεατισμός”, είτε “στρουκτουραλισμός”, του ακούγονται εξίσου κινέζικα και τα δύο.

Γενικά, η παράσταση του Νίκου Μαστοράκη για τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, δεν θα έλεγα ότι με μάγεψε. Παρουσιάζει αταίριαστα στοιχεία, είναι ενοχική, δεν είναι αρκετά “ψαγμένη” κι ενδιαφέρεται υπερβολικά για το εύκολο “χάχανο”, υπονομεύοντας την ποιητική πλευρά του μεγάλου κωμικού.

Γιώργος Σμυρνής