Είδαμε τον «Κροκόδειλο» στο θέατρο Από Μηχανής- Το κούφιο θηρίο της οικονομίας

Ο «Κροκόδειλος» ανεβαίνει στο θέατρο Από Μηχανής σε σκηνοθεσία Κατερίνας Μπερδέκα. Ο Ντοστογιέφσκι δημιούργησε ένα έργο με μια εξωφρενική υπόθεση. Ένας άνθρωπος καταβροχθίζεται από έναν κροκόδειλο, αλλά δεν πεθαίνει. Ενώ αρχικά τρομοκρατούνται όλοι από την ιδέα, σιγά-σιγά αρχίζουν να βολεύονται από την κατάσταση. Ο ίδιος ο καταβροχθισμένος από τον Κροκόδειλο, θέλει να μείνει μέσα εκεί, βλέποντας στο «κούφιο» αυτό θηρίο το ιδανικό μέλλον της Ρωσίας. Άλλωστε, ο κροκόδειλος, με τη δημοσιότητα που παίρνει, γίνεται μια μεγάλη επένδυση. Ο κόσμος πληρώνει πάρα πολλά λεφτά, για να δει το θηρίο που έχει καταπιεί έναν άνθρωπο. Έτσι, κανείς δεν θέλει να χαλάσει αυτή την σπουδαία οικονομική δραστηριότητα, ενώ κι η γυναίκα του «θύματος» έχει αρχίσει να δείχνει σημάδια ηθικής ελαστικότητας. Οι δε εφημερίδες, παρουσιάζουν το γεγονός ανάλογα με την πολιτική τους άποψη και τα συμφέροντα που υποστηρίζουν.

Από το έργο έχουμε μόνο το πρώτο μέρος του, το οποίο εκδόθηκε σε ένα περιοδικό το 1865. Ο ίδιος ο συγγραφέας δε δημοσίευσε τη συνέχειά
του. Κι έτσι ο Κροκόδειλος, πέρα από όλα τα άλλα παράδοξά του, είναι και χωρίς τέλος.

Βρισκόμαστε σε μια ιστορική φάση, κατά την οποία η βιομηχανική επανάσταση απογειώνεται, Για πολλούς συγγραφείς της εποχής του Ντοστογιέφσκι, η βιομηχανική ανάπτυξη της Αγγλίας συμβολίζει ένα λαμπερό μέλλον για την ανθρωπότητα και την ίδια τη Ρωσία. Οι φιλελεύθεροι της Ρωσίας, οι οποίοι είχαν αυτές τις απόψεις, ζητούσαν ένα πιο φιλελεύθερο καθεστώς από αυτό του Τσάρου. Υποστήριζαν την ελεύθερη οικονομία, ζητούσαν μεγαλύτερη κίνηση κεφαλαίων και βιομηχανική ανάπτυξη, την δημιουργία μιας μεσαίας τάξης, στα πρότυπα των σύγχρονων –εκείνη την εποχή- καπιταλιστικών οικονομιών.

Ο Ντοστογιέφσκι είχε πλέον αρχίσει να μετακινείται από τις επαναστατικές απόψεις του παρελθόντος προς πιο συντηρητικές αντιλήψεις, υποστηρίζοντας ορθόδοξες θρησκευτικές αξίες. Αντιδρούσε στην άποψη ότι πολιτική και θρησκευτική ελευθερία, αλλά και υλική πρόοδος θα έφερναν την ευτυχία στην ανθρωπότητα.

Ο Clifton Fadiman σε ανάλυση του πάνω στον Κροκόδειλο υπογραμμίζει ιδιαίτερα το γεγονός ότι ο κροκόδειλος στο εσωτερικό του είναι άδειος– άδειος από τις αξίες που εκτιμούσε ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι. Πέρα λοιπόν από την σαφή πρόθεση του συγγραφέα να βγάλει γέλιο μέσα από μια εξωφρενική κατάσταση, στο κείμενο του εμφανίζεται ένα σκοτεινό όραμα για το υλιστικό, καπιταλιστικό και φιλελεύθερο μέλλον της ανθρωπότητας. Το έργο του Ντοστογιέφσκι, όπως ήταν αναμενόμενο, δέχθηκε σκληρές επικρίσεις από τον φιλελεύθερο Τύπο.

Η σκηνοθεσία της Κατερίνας Μπερδέκα δεν αντιστάθηκε στον πειρασμό να κάνει αναγωγές με το σήμερα και την οικονομική κρίση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα. Παράλληλα, χρησιμοποιεί δοκιμασμένες τεχνικές δραματοποίησης της πεζογραφίας από πολυμελή θίασο. Το σκηνικό είναι αρκετά μινιμαλιστικό, αλλά όχι πάντα μέσα στο θέμα. Ο κροκόδειλος, που είναι το κεντρικό θέμα, δεν εμφανίζεται καθόλου. Επίσης, υπάρχει μια ιδιαίτερη επιμονή στο να αναδειχθεί η κωμική διάσταση του έργου, αλλά ο Ντοστογιέφσκι ακόμα και σε αυτό το έργο του παραμένει ιδιαίτερα περίπλοκος συγγραφέας. Ίσως χρειαζόταν ένα πιο εστιασμένο στα νοήματα του έργου ανέβασμα σε κάποια σημεία.  

Κάποια σημεία της παράστασης είχαν έναν απλοϊκό, γκροτέσκο χαρακτήρα. Υπάρχουν άλλα σημεία, που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, όπως το φινάλε, όπου οι ηθοποιοί κάθονται πολύ κοντά στο κοινό και διαβάζουν τις εφημερίδες σχεδόν στη μούρη των θεατών. Από τις ερμηνείες ξεχώρισα τον Παναγιώτη Σακελλαρίου, ο οποίος είχε μια πολύ καλή ερμηνεία, αλλά στις πιο σοβαρές στιγμές του και όχι σε εκείνες που χαρακτηρίζονταν από πολύ γκροτέσκο και σαρκασμό. Αντίθετα, σχηματικός στα όρια μιας υπεραπλουστευτικής καρικατούρας μου φάνηκε ο τρόπος που παρουσιάζεται ο τσιγκούνης γερμανός ιδιοκτήτης του κροκοδείλου.

Γενικά, ο «Κροκόδειλος» του Ντοστογιέφσκι είναι ένα πολύ ενδιαφέρον έργο και είναι ευχάριστο που η παράσταση της Κατερίνας Μπερδέκα μας το σύστησε. Ωστόσο, κάποιες αναγωγές με το σήμερα να μην είναι απολύτως εύστοχες, ενώ κάποια γκροτέσκο στοιχεία της παράστασης να μειώνουν τον περίπλοκο χαρακτήρα του κειμένου. Το έργο είχε και καλές και μέτριες στιγμές, αφήνοντας μια θετική αίσθηση στο φινάλε.

Γιώργος Σμυρνής