Τα σκάνδαλα γύρω από την “Πάπισσα Ιωάννα”: Ο αφορισμός της, τα “λογοτεχνικά ελγίνεια”, η ιστορικότητά της

Το έργο του Ροΐδη που σήμερα θεωρείται κλασικό και ένας πρόδρομος του ρεαλισμού και του αντιρομαντικού ύφους, από έναν εξαιρετικά προοδευτικό συγγραφέα, όταν πρωτοεκδόθηκε το 1866 συνάντησε τρομακτικές αντιδράσεις.

ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ ΚΙ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ

Το ξέσπασμα της κριτικής προήλθε από εκπροσώπους της Εκκλησίας, εξαιτίας της τολμηρότητας κάποιων σκηνών και κυρίως της κριτικής που ασκούσε ο Ροΐδης σε συγκεκριμένες πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πρωτοστάτησε ο κληρικός Μακάριος ο Καρυστίας, με άρθρα στον τύπο. Στη συνέχεια ενεπλάκη και η Ιερά Σύνοδος που με εγκύκλιό της αναθεμάτισε το έργο ως «κακόηθες και βλάσφημον». Υπήρξε μεγάλη σύγχυση πάντως για το κατά πόσο το ανάθεμα αναφερόταν στο βιβλίο μόνο ή και στον συγγραφέα του. Πάντως, φαίνεται ότι μόνο η “Πάπισσα Ιωάννα” αφορίστηκε και όχι ο Ροΐδης. Ο βιογράφος και ανεψιός του Ροΐδη, Ανδρέας Ανδρεάδης, αναφέρει: “Ο Ροίδης, εφ’ όσον γνωρίζω, ουδέποτε αφωρίσθη· δια τούτο εξηκολούθησε τελών τα θρησκευτικά του καθήκοντα”.

Ο Ροΐδης πέρασε κι από δίκη για το βιβλίο, αλλά το κράτος τελικά δεν απαγόρευσε την κυκλοφορία του μυθιστορήματός του.

Σχετικά με την “Πάπισσα Ιωάννα” οι απόψεις των αρθρογράφων ήταν διχασμένες. Άλλοι το ενέκριναν και άλλοι το κατέκριναν. Ο Ροΐδης δεν κατακρίνει μόνο τον ορθόδοξο κλήρο, αλλά και τους καθολικούς (η Πάπισσα Ιωάννα, άλλωστε, υποτίθεται ότι έγινε αρχηγός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας). Έτσι αντιδράσεις υπήρξαν κι από το εξωτερικό. Ο Γάλλος Jules-Barbey d’Aureville επιτέθηκε εναντίον του Ροΐδη με άρθρο του στην εφημερίδα Constitutionel στο Παρίσι το 1878. Από την άλλη, όμως, θαυμάστηκε από πολύ σημαντικές προσωπικότητες της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, όπως ο πασίγνωστος Mark Twain και ο Γάλλος συμβολιστής Alfred Jarry.

Οι αντιδράσεις συνεχίστηκαν ακόμα και τον 20ο αιώνα. Μάλιστα το 1940 επρόκειτο η Πάπισσα Ιωάννα να κυκλοφορήσει σε έκδοση των Απάντων του Ροΐδη από τον Σύλλογο προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων με επιμέλεια του Κ. Καιροφύλα και η τότε κυβέρνηση απαγόρευσε την έκδοσή της. 

ΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΜΑΣ ΕΛΓΙΝΕΙΑ;

Σε μια δήλωση που έκανε σε συνέντευξη του στα “Νέα” και την επανέλαβε και κατά τη διάρκεια της χτεσινής παράστασης, ο σκηνοθέτης Δημήτρης Μαυρίκιος είπε: «Η “Πάπισσα Ιωάννα” είναι τα λογοτεχνικά μας Ελγίνεια». 

Γιατί Ελγίνεια; Διότι όπως και τα Γλυπτά του Παρθενώνα αποκολλήθηκαν και εκλάπησαν από τον λόρδο Ελγιν, έτσι ένας διάσημος συμπατριώτης του έγινε μοχλός για να «κλαπεί» το έργο του Ροΐδη και να κάνει πανευρωπαϊκή και διεθνή καριέρα στα μέσα του 20ού αιώνα αποδιδόμενο στον μεταφραστή του.

Ο λόγος για τον σημαντικό βρετανό λογοτέχνη Lawrence Durrell. Ίσως λόγω της σημαντικότητας του Durrell οι εκδοτικοί οίκοι να έκριναν σκοπιμότερο από εμπορικής απόψεως να προβάλλουν περισσότερο το δικό του όνομα από το όνομα ενός Έλληνα συγγραφέα του 19ου αιώνα. Στις περισσότερες εκδόσεις βιβλίων που είδαμε σε φωτογραφίες, πάντως, το όνομα του Ροΐδη αναφέρεται. Υπάρχουν όμως και εξώφυλλα ή περιγραφές του βιβλίου, που ο Ροΐδης δεν αναφέρεται καθόλου. 

Η Wikipedia γράφει: “The Greek author Emmanuel Rhoides’ 1866 novel The Papess Joanne was … freely translated by Lawrence Durrell as The Curious History of Pope Joan (1954)”. (Το μυθιστόρημα του Έλληνα συγγραφέα Εμμανουήλ Ροΐδη του 1866 γνώρισε ελεύθερη μετάφραση από τον Lawrence Durrell με τον τίτλο “Η περίεργη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας” ). Ίσως στην πορεία η πραγματικότητα σχετικά με την προέλευση της “Πάπισσας Ιωάννας” να έχει αποκατασταθεί. 

Ο ίδος ο Μαυρίκιος υποστήριξε στην παράσταση του ότι δεν ήταν ελεύθερη απόδοση της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη από τον Lawrence Durrell, αλλά σχεδόν κατά γράμμα μετάφραση.  

ΥΠΗΡΞΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ Η ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ;

Ο μύθος (αν ήταν μύθος) πρωτοπαρουσιάστηκε σε κείμενα του 13ου αιώνα, ενώ υποστηρίζει πως υπήρξε γυναίκα Πάπας το 1099. Στη συνέχεια, σε άλλες παραλλαγές της ιστορίας αυτής, η Πάπισσα Ιωάννα δηλώνεται ότι υπήρξε κατά τον 9ο αιώνα. Πάντως, οι περισσότεροι αναλυτές θεωρούν ότι πρόκειται για μια μυθοπλασία του Μεσαίωνα κι ότι δεν υπήρξε γυναίκα Πάπας.

Ήταν μια δημοφιλής ιστορία, που επηρέασε, με τον σκανδαλιστικό της χαρακτήρα αρκετούς λογοτέχνες, μεταξύ των οποίων και ο Εμμανουήλ Ροΐδης, που έγραψε το διασημότερο αριστούργημά του. Μάλιστα, μια από τις κριτικές που ασκήθηκαν από τους θρησκευτικούς κύκλους εις βάρος του Έλληνα συγγραφέα ήταν ότι προσπαθούσε να παρουσιάσει ως ιστορική πραγματικότητα ένα παραμύθι, το οποίο δεν δέχονταν ούτε οι προτεστάντες. 

Ανεξαρτήτως των όποιων σκανδάλων περιβάλλουν το μύθο της θρυλικής αυτής ηρωίδας του μεσαίωνα και του Ροΐδη, η Πάπισσα Ιωάννα συνάρπασε και θα συνεχίσει να συναρπάζει. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1996 μια άλλη “Πάπισσα Ιωάννα” γράφτηκε από την αμερικανίδα συγγραφέα Donna Woolfolk Cross, η υπόθεση της οποίας διαφέρει σημαντικά από εκείνη του Ροΐδη. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και έγινε παγκόσμιο best seller!

Η Πάπισσα Ιωάννα ζει και σκανδαλίζει ακόμα.  

Γιώργος Σμυρνής