Ελ Γκρέκο: Τo BBC τιμά τον Έλληνα “πατέρα της σύγχρονης ζωγραφικής”

Σύμφωνα με τον Farago, ο μεγάλος απόκληρος των τελών του 16ου αιώνα ξέφυγε από τους κανόνες της δυτικής ζωγραφικής και συγχώνευσε καλλιτεχνικές παραδόσεις από 3 διαφορετικές χώρες, ανακαλύπτοντας τη δική του ζωγραφική γλώσσα, μια γλώσσα που άργησε πολύ να βρει δεκτικό κοινό.

Στη Μαδρίτη αυτή την περίοδο υπάρχει μία έκθεση στο Museo Nacional del Prado, η οποία παρουσιάζει τις επιρροές του Θεοτοκόπουλου σε καλλιτέχνες, όπως ο Manet, ο Picasso, ο Beckmann και ο Pollock. Σύμφωνα με τον Jason Farago η έκθεση υπονοεί ότι ο Ελ Γκρέκο ήταν υπό μία έννοια «μοντέρνος» κι ο ίδιος. Ο ζωγράφος μιλάει πιο εύκολα σε φανατικούς των μουσείων από τους περισσότερους θρησκευτικούς ζωγράφους του 16ου αιώνα, καθώς στα έργα του υπάρχουν στοιχεία πειραματισμού και αφαίρεσης.

Για μια άλλη εποχή;

Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στην Κρήτη, αποικία τότε της Βενετίας, η οποία δέσποζε στη Μεσόγειο. Εκπαιδεύτηκε στην αγιογραφία και μετακόμισε στην Βενετία, μετά στη Ρώμη. Αρχικά η καριέρα του έμενε στάσιμη, έως ότου μετακόμισε στο Τολέδο της Ισπανίας στα τέλη του 1570. Τότε έκλεισε συμφωνίες και εδραίωσε μία καριέρα, ενώ ανέπτυξε και το καινοτόμο στυλ του, που θα χαρακτήριζε τα ώριμα έργα του.

Στη Βενετία ο νεαρός Ελ Γκρέκο ακολουθούσε το ύφος του Τισιάνο (για τον οποίο ίσως να δούλεψε σε κάποια σημείο) και αν είχε μείνει εκεί, ίσως σήμερα να τον θυμόμασταν σαν έναν ταλαντούχο, αλλά όχι εξαιρετικό ζωγράφο της ύστερης Αναγέννησης. Στην Ισπανία η τέχνη του έγινε πιο διεισδυτική και με πολύ πιο προσωπικό χαρακτήρα. Οι μορφές και ιδίως τα πρόσωπα μάκρυναν και έγιναν συστρεφόμενες, σχεδόν μετά- ανθρώπινες.

Όψη του Τολέδο- Δομίνικος Θεοτοκόπουλος

Η χτυπητή και μερικές φορές απρόσεκτη χρήση των παιχνιδιών του φωτός και της σκιάς κάνει τα ροζ και τα μπλε ενδύματα να εκτινάσσονται από τον καμβά. Αντί να αναζητούν ανατομική αληθοφάνεια, οι πίνακες του εστίαζαν στην θρησκευτική ένταση και την αισθησιακή δύναμη, θυσιάζοντας με ευχαρίστηση το νατουραλισμό για να φτάσει εκεί.

Βλέποντας σήμερα το ανατριχιαστικά εσχατολογικό «Όραμα του Αγίου Ιωάννη (1608-1614) είναι δύσκολο κανείς να φανταστεί πως η συντηρητική θρησκευτική κοινότητα του Τολέδο θα αντιλαμβανόταν τον αγωνιώδη γκρίζο ουρανό, την ανορθόδοξη χρήση της κλίμακας και την μεταμόρφωση των ιερών μορφών σε άκαμπτες, συστρεφόμενες αντανακλάσεις χρώματος.

Επίσης, ο Ελ Γκρέκο δεν ήταν κάποιος ερημίτης. Ήταν επιχειρηματίας και είχε οπαδούς, αν και όχι στο επίπεδο μαχώμενων πολιτικών- καλλιτεχνών όπως ο Τισιάνο ή ο Ρούμπενς. Μετά το θάνατό του, το 1614, στην παρακμή της εποχής του Μπαρόκ, ο ζωγράφος έχασε την αίγλη του. Το στυλ του με την τολμηρή απόρριψη του νατουραλισμού, αυτό που τον κάνει τόσο σύγχρονο σήμερα, τον σημάδεψε για τους επόμενους 2 αιώνες με το στίγμα του ελάσσονος ζωγράφου ή στην χειρότερη, ενός τρελού. Όμως, όπως σημειώνει ο Jason Farago, ο Ελ Γκρέκο δεν ήταν καθόλου τρελός. Είχε ιδιαιτερότητες, μεγάλο πείσμα και ήταν διατεθειμένος να περιμένει τη δόξα, όσο χρειαζόταν. Ακόμα κι αιώνες ολόκληρους.

Διασώθηκε από την ιστορία

Όντως πέρασαν αιώνες για να ανανεωθεί το ενδιαφέρον για τη ζωγραφική του Ελ Γκρέκο. Κι αυτό έγινε στο Παρίσι του 19ου αιώνα. Ο Ευγένιος Νταλακρουά είχε στην ιδιοκτησία του μία από τις σκηνές του Ελ Γκρέκο των παθών του Χριστού. Ο Μανέ, με τον οποίο η μοντέρνα τέχνη πραγματικά αρχίζει, ήταν εντελώς ισπανόφιλος και το 1865 ταξίδεψε στη Μαδρίτη και το Τολέδο για δει τη δουλειά του Ελ Γκρέκο από κοντά. Αν και ο Μανέ είχε μαγευτεί από άλλους Ισπανούς ζωγράφους της χρυσής εποχής της Ισπανίας (Βελάσκες, Μουρίλο), ένιωσε πιο κοντά στο στυλ του Θεοτοκόπουλου. Ο πίνακας του Μανέ «Νεκρός Χριστός με αγγέλους» βασίζεται πολύ σε έναν πίνακα του Ελ Γκρέκο, που δημιουργήθηκε περίπου το 1600.

Ο Νεκρός Χριστός με αγγέλους του Manet (Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη)

Ο Σεζάν ποτέ δεν πήγε στην Ισπανία, αλλά το 1885 αντέγραψε ένα πορτρέτο μιας γυναίκας με γούνα, που παλιότερα αποδιδόταν στον Ελ Γκρέκο, αλλά τώρα υπάρχουν αμφιβολίες για τη γνησιότητά του. Όσο ο Σεζάν πήγαινε πιο μακριά στην αναλυτική μέθοδο που έθεσε τις βάσεις για την αφαίρεση, τόσο περισσότερο εδραιώνονταν οι επιρροές του από τον Θεοτοκόπουλο. Μάλιστα, «Η όψη του Τολέδο» του Ελ Γκρέκο πρέπει να συγκριθεί με τα τοπία του Σεζάν για το Mont-Saint-Victoire.

Κι ο μεγαλύτερος θαυμαστής του Σεζάν, ο Πικάσο, του οποίου οι δεσποινίδες της Αβινιόν χρησιμοποιούν την ίδια λογική στην σύνθεση, είχε εκδηλώσει το θαυμασμό του για τον Θεοτοκόπουλο. «Βελάσκες! Τι βλέπουν όλοι στο Βελάσκες αυτές τις ημέρες; Προτιμώ χίλιες φορές τον Ελ Γκρέκο. Αυτός ήταν αληθινός ζωγράφος!» είχε πει ο Πικάσο.

Οι δεσποινίδες της Αβινιόν από τον Πικάσο (The Museum of Modern Art, Νέα Υόρκη)

Ο θαυμασμός του Σεζάν και του Πικάσο δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχάσουμε ότι ο Ελ Γκρέκο ήταν ένας εξαιρετικά θρησκευτικός καλλιτέχνης και ότι ο ιδιαίτερος τρόπος που απέδιδε τις μορφές είχαν θεολογικό σκοπό: ξεφεύγοντας από την πιεστική αναγκαιότητα της μίμησης, πίστευε ότι μπορούσε να δημιουργήσει ένα άνοιγμα προς το θεϊκό. Αυτό γοήτευσε πολλούς γερμανούς και αυστριακούς καλλιτέχνες των αρχών του 20ου αιώνα, όπως τον Max Ernst, τον Franz Marc και τον Oskar Kokoschka, οι οποίοι ανακάλυψαν στον Ελ Γκρέκο ένα πρότυπο για τους εξπρεσιονιστικούς τους πίνακες. Ακόμα κι ο Τζάξον Πόλοκ έμαθε από τον Θεοτοκόπουλο. Τα τετράδια του είναι γεμάτα με πάνω από 24 ζωγραφιές πάν ω στον Ελ Γκρέκο, μεταφράζοντας το «Όραμα του Αγίου Ιωάννη» στις εύφλεκτες μορφές που θα κυριαρχούσαν στους πρώτους του πίνακες και οδήγησαν τελικά στις σταγόνες.

Πηγή: BBC.com