Φιλαρέτη Κομνηνού: «Κινούμαστε σ’ έναν ανεμοστρόβιλο παραλογισμού»

Από την ημέρα που ορίσαμε το ραντεβού της συνέντευξης μέχρι τη στιγμή της συνάντησης, η ατζέντα άρχισε να πυκνώνει με δυσάρεστα και αναπάντεχα. Είχε προηγηθεί το φευγιό του Μηνά Χατζησάββα κι αυτό σκοτείνιαζε τα πράγματα, έτσι κι αλλιώς, περισσότερο από καθετί άλλο. Ο Μηνάς ήταν πολύ φίλος της Φιλαρέτης. Η Φιλαρέτη όμως, δεν την κουβεντιάζει τη θλίψη της. «Τέτοιες στιγμές με παρηγορεί η δουλειά. Είναι αυτό που σε ξεγελάει για να απομονώνεις την αγωνία σου για το θάνατο. Το ίδιο βράδυ ανεβαίνεις στη σκηνή και παίζεις» λέει. Δυο λόγια δηλαδή και «μπλοκάρει». Το σέβεσαι και προχωράτε παρακάτω. Το παρακάτω όμως έχει και θλίψη έχει και θυμό. Κι είναι ο θυμός ο δικός της αλλά και ο θυμός πολλών, πολλών άλλων.

Για να είμαι ειλικρινής δεν έχω αντικρίσει τη Φιλαρέτη Κομνηνού ποτέ ξανά τόσο ξεκάθαρα οργισμένη. Στη στιγμή που το θέατρο και οι φιλολογικές κουβέντες περί τέχνης γλιστρούν στο μέγα περιθώριο. Κάνουμε συζήτηση περί διαπραγμάτευσης της δημόσιας ελευθερίας. «Η ανθρωπότητα έχει πατήσει φρένο και το χειρότερο είναι ότι τα φρένα είναι μάλλον χαλασμένα» σχολιάζει σιβυλλικά.

Φέτος, συμπτωματικά, υποδύεται μια αρχετυπικά εκρηκτική ηρωίδα στο «Χορό του θανάτου» του Στρίντμπεργκ. Είχε επιθυμήσει, όπως λέει, μια καθαρή ερμηνεία ψυχολογικού θεάτρου. Μια γυναίκα που με δαιμονική ορμή και χωρίς καμία ενοχή εκδικείται το ταίρι της

Κάπως, σκεφτόμουν τον τίτλο του έργου και είναι τόσο αντιφατικός.
Πράγματι, είναι – όπως και το ίδιο το έργο είναι άναρχο και αντιφατικό. Φρικάρεις με το μίσος που εκφράζεται στη σχέση αυτών των δύο ανθρώπων, με την ωμότητα που λέγονται όλα μεταξύ τους, το πόσο εγκλωβισμένοι και παγιδευμένοι νιώθουν μέσα σε αυτή την σχέση εξάρτησης• και την επόμενη στιγμή βλέπεις ότι το ζευγάρι έχει ανάγκη ο ένας τον άλλο. Όλο αυτό δηλώνεται και μέσα από τον τίτλο του έργου: Χορός του θανάτου.

Ο θάνατος όμως δεν είναι στατικός, δεν σε παγώνει;
Γι’ αυτό χορεύεις απέναντι στο θάνατο, για να τον ξορκίζεις. Και γιατί όχι να τον σαρκάσεις.

Μιλήσατε για την ανάγκη του ενός προς τον άλλον. Θέλετε να νιώθετε απαραίτητη;
Συνειδητά όχι, δεν θέλω. Δεν θέλω να γίνομαι απαραίτητη στους άλλους γιατί δεν αγκιστρώνομαι κι εγώ από τους άλλους. Κατά κάποιο τρόπο η ζωή μου έχει καθοριστεί από μια αυτάρκεια, από μια περίεργη αυτονομία. Γι’ αυτό εξάλλου και δεν μένω σε μια παρέα για χρόνια. Νιώθω μάλλον ελεύθερος σκοπευτής. Μου αρέσει να μετακινούμαι. Κι ίσως αυτό να μην είναι τυχαίο.

Ίσως να έχει κόστος.
Οπωσδήποτε. Η παρέα, οι φίλοι σε προστατεύουν, σου δημιουργούν μια ασφάλεια.

Δεν θέλω να γίνομαι απαραίτητη στους άλλους γιατί δεν αγκιστρώνομαι κι εγώ από τους άλλους

Πρόσφατα χάσατε ένα φίλο. Τι σημαίνει αυτό;
Όταν φεύγει ένας αγαπημένος φίλος ξεκολλάει ένα κομμάτι σου. Θα μπορούσα να πω πολλά άλλα δεν θέλω. Είναι πολύ πρόσφατη η απώλεια του Μηνά και πολύ προσωπική. Εξάλλου νιώθω ότι μπροστά στο πένθος του Κώστα (Φαλελάκη) δεν μου επιτρέπεται να μιλάω για το δικό μου. Αυτό νιώθω.

Κι όμως πρέπει να μνημονεύονται οι καλοί άνθρωποι.
Η απίστευτη καλοσύνη του Μηνά τον έκανε να είναι “εκτός του κόσμου τούτου”. Του έλεγα καμιά φορά «Είσαι πολύ καλός ρε Μηνά για να είσαι αληθινός».

Το αποτύπωμα ενός καλού ανθρώπου χάνεται γρήγορα σε αυτό τον κόσμο που ζούμε;
Στο βιβλίο «Περί τυφλότητας» του Ζοζέ Σαραμάγκου μια ολόκληρη κοινωνία ανθρώπων τυφλώνεται ξαφνικά. Μιλούσαμε γι ‘αυτό με τον Μηνά μια και ο τελευταίος ρόλος του ήταν ένας τυφλός. Αν πούμε ότι τώρα αποπροσανατολισμένοι σαν κοινωνία κινούμαστε σαν τυφλοί ψάχνοντας πανικόβλητοι ένα χνάρι που θα ξαναφέρει το φως στην ζωή μας, νομίζω ότι αυτό είναι η καλοσύνη. Μπορεί να γίνει ένα είδος πυξίδας. Σίγουρα δεν χάνεται το αποτύπωμα ενός καλού ανθρώπου, δεν γίνεται να χαθεί…

Μεγαλώνοντας έχετε καταλάβει καλύτερα την ανθρώπινη συμπεριφορά;
Όχι, απ’ ότι φαίνεται. Και η εποχή της κατανόησης μας τελείωσε πια. Τώρα πιάνω τον εαυτό μου να έχει τρομάξει από τις παρενέργειες και την μετάλλαξη που προκαλεί η εξουσιομανία στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Και αυτός πια ο ιός της υποκρισίας, έχει πάρει μορφή επιδημίας. Η δουλειά μου έχει σχέση με τη τέχνη της υποκριτικής αλλά με έκπληξη διαπιστώνω ότι κυκλοφορούν εκτός θεάτρου πολλά «ταλέντα» που την υποκρισία την έχουν κάνει επιστήμη και οι επιδόσεις τους κάνουν τους επαγγελματίες ηθοποιούς να ωχριούν μπροστά τους. Έχω επίσης τρομάξει – τώρα με το φευγιό του Μηνά – με τον κανιβαλισμό κάποιων. Ένας θάνατος, ένα πένθος θέλει σεβασμό. Έλεος. Βομβαρδίζουν τώρα τον Κώστα για συνεντεύξεις και εξώφυλλα. Ο Κώστας ότι είχε να πει το είπε στην κηδεία περί συμφώνου και αποτέφρωσης. Αρνείται να μιλήσει και αυτοί εκεί, επιμένουν…

Αν πούμε ότι τώρα αποπροσανατολισμένοι σαν κοινωνία κινούμαστε σαν τυφλοί ψάχνοντας πανικόβλητοι ένα χνάρι που θα ξαναφέρει το φως στην ζωή μας, νομίζω ότι αυτό είναι η καλοσύνη

Ξαφνικά το σύμφωνο συμβίωσης έγινε εργαλείο ρητορικής μίσους.
Έχω μείνει άναυδη με τις δηλώσεις των ιερωμένων. Άραγε συνειδητοποιούν τι λένε και τι προκαλεί αυτό στους πιστούς; Γιατί αυτό το αφύσικο σύμπτωμα οι ίδιοι το επιτρέπουν μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας; Κηρύγματα μίσους και υποκρισίας… Ελεος! Εν ονόματι ποιου φανατισμού επιτρέπονται αυτές οι δηλώσεις; Και γιατί δεν παίρνει θέση η ηγεσία της εκκλησίας;

Είναι μεγάλη η ζημιά που κάνουν τέτοιου τύπου δηλώσεις από ιεράρχες;
Μου ζητάτε να απαντήσω θετικά στο αυτονόητο; Όμως, το θέμα δεν είναι η Εκκλησία, είναι το κράτος. Αυτό είναι που θεσπίζει νόμους και προστατεύει τους πολίτες.

Όταν φεύγει ένας αγαπημένος φίλος ξεκολλάει ένα κομμάτι σου

Παρόλα αυτά καμία κυβέρνηση δεν έχει τολμήσει καμία κυβέρνηση να εναντιωθεί στην Εκκλησία.
Όταν ήρθε το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε υποσχεθεί, είχε αναγγείλει τον διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους. Στην πορεία της διακυβέρνησης όμως αυτό “ξεχάστηκε”. Ο Σεραφείμ Φυντανίδης, ο διευθυντής της Ελευθεροτυπίας γράφει αρκετά για το επίμαχο θέμα στο βιβλίο του «31 αξέχαστα χρόνια στο ξύλινο τιμόνι της Ελευθεροτυπίας»…

Η δε πρόσφατη καταψήφιση του συμφώνου από το ΚΚΕ πως σας φάνηκε;
Ε, τι θέλετε να σας πω! Έμεινα άναυδη. Τον τελευταίο καιρό το παθαίνω συχνά με τον παραλογισμό των ημερών. Καλύτερα να μεταφέρω το σχόλιο του γιου μου στην σελίδα του στο fb: «Μα φυσικά και το ΚΚΕ θα είναι κατά του συμφώνου συμβίωσης. Εδώ είναι εκτός πραγματικότητας – στο σύμφωνο θα κολλήσουμε;».

Και η εποχή της κατανόησης μας τελείωσε πια. Τώρα πιάνω τον εαυτό μου να έχει τρομάξει από τις παρενέργειες και την μετάλλαξη που προκαλεί η εξουσιομανία στην ανθρώπινη συμπεριφορά

Μα όλη η πολιτική ζωή μοιάζει να είναι εκτός πραγματικότητας…
Πράγματι και το αποδεικνύουν περιπτώσεις χωρών όπως η Ισπανία. Και εκεί το θρησκευτικό αίσθημα είναι πολύ ανεπτυγμένο, η σχέση με την παράδοση ισχυρή κι όμως έχουν ψηφίσει το 60-80% υπέρ του συμφώνου. Είναι δυνατόν να είμαστε η μόνη χώρα μαζί με την Ιταλία που αρνούμαστε τον νόμο, ο οποίος ήδη ισχύει στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Και να πληρώνουμε επί πλέον και πρόστιμα για την μη εφαρμογή του; Το θέμα του συμφώνου το συζητούσαμε γενικώς, λεπτομέρειες όμως δεν γνώριζα – ίσως γιατί δεν με αφορούσε άμεσα. Τώρα που το έψαξα έμεινα κατάπληκτη από την παρεμπόδιση εφαρμογής του νόμου.

Το χειρότερο είναι ότι κανείς δεν υποπτεύεται τις διακρίσεις που υπομένουν άνθρωποι, ακριβώς επειδή δεν έχει υπογραφεί αυτός ο νόμος.
Θα σας πω μόνο το εξής. Πολύ παλιά γνώριζα ένα ζευγάρι ομόφυλο που ζούσαν χρόνια μαζί, είχαν φτιάξει μια εταιρεία με ρούχα και είχαν βγάλει πολλά λεφτά. Μαζί πάντα. Κάποια στιγμή «έφυγε» ξαφνικά ο ένας, πέθανε και αυτό που ακολούθησε ήταν απόλυτα εξευτελιστικό για τον σύντροφο του. Η αδερφή του εισέβαλε στο σπίτι του, τον εκπαραθύρωσε κυριολεκτικά και επιπλέον επειδή η εταιρεία έφερε το όνομα του αδερφού της τον πέταξε στον δρόμο.

Γιατί ο κόσμος πέφτει συνεχώς σε καινούργιες ή παλιές παγίδες βαρβαρότητας αντί να σκεφτεί απλώς τα ανθρώπινα;
Μακάρι να ‘ξερα. Αλλά απ’ ότι φαίνεται «δεν αλλάζουν οι καιροί, με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί. Καληνύχτα Κεμάλ• αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ. Καληνύχτα» που έλεγε και ο Μάνος Χατζηδάκις.

Άραγε οι ιερωμένοι συνειδητοποιούν τι λένε και τι προκαλεί αυτό στους πιστούς; Γιατί αυτό το αφύσικο σύμπτωμα οι ίδιοι το επιτρέπουν μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας; Εν ονόματι ποιου φανατισμού επιτρέπονται αυτές οι δηλώσεις;

Πιστεύατε – πριν από τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων – ότι η ελληνική κοινωνία κρύβει τόσο φόβο για τους πρόσφυγες;
Γιατί η Ευρώπη δεν κρύβει φόβο; Και μάλιστα με τα συρματοπλέγματα και το κλείσιμο των συνόρων τον δηλώνει και έμπρακτα. Μην ενοχοποιούμε συνεχώς την ελληνική κοινωνία. Ναι σίγουρα, την διακρίνει το απρόβλεπτο και το αντιφατικό. Την ίδια στιγμή όμως που κάποιοι εκμεταλλεύονται την ανάγκη των προσφύγων κάποιοι άλλοι ανοίγουν την αγκαλιά τους και τους περιθάλπουν. Είναι νομίζω αρκετά περίπλοκα τα πράγματα για να αφορίζουμε και να καταδικάζουμε μ’ ευκολία τις συμπεριφορές ενός λαού.

Όλες αυτές οι ακραίες απόψεις που διατυπώνονται ανέξοδα εντός κι εκτός Ελλάδας είναι ένας προθάλαμος φασισμού;
Υποτίθεται ότι στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης έχουμε πάρει τα μαθήματα μας από ανάλογες συμπεριφορές στο πρόσφατο, μάλιστα, παρελθόν. Τα χρόνια που επωαζόταν το αυγό του φιδιού και “γέννησε” τον φασισμό και τον Χίτλερ έχουν δυστυχώς τα ίδια ακριβώς συμπτώματα. Ανεργία, οικονομική κρίση, ιδεολογική σύγχυση.

Ιδεολογικά που τοποθετείτε τον εαυτό σας;
Αν σκεφτώ πώς ήμουν πριν από κάποια χρόνια και που είχα επενδύσει ιδεολογικά δεν μπορώ παρά να νιώθω σήμερα αμήχανη και μετέωρη. Θα ήταν πολύ ρομαντικό να αγκιστρωθεί κανείς τώρα από κάπου. Κάθε ιδεολογία έχει εκφυλιστεί πια. Τα ίδια τα γεγονότα ανατρέπουν οποιαδήποτε ιδεολογία. Κινούμαστε σ’ έναν ανεμοστρόβιλο παραλογισμού. Πώς να πιστέψεις δογματικά και απόλυτα σε κάτι;

Έχετε συμφιλιωθεί, τρόπον τινά, με αυτή τη λογική της εξουσίας;
Έχω τρομάξει με ανθρώπους που όταν πήραν εξουσία μεταμορφώθηκαν. Τελικά για να κρίνεις κάποιον ορθά πρέπει να του δώσεις θέση εξουσίας. Η μετάλλαξη είναι αποκαλυπτική. Το έχω δει να συμβαίνει και στους ανθρώπους της διανόησης• αφιονίζονται, ξεχνούν το παρελθόν και τον προηγούμενο εαυτό τους.

Τις μέρες που τρέχουν συζητείται έντονα η απομάκρυνση του Γιώργου Λούκου από το Ελληνικό Φεστιβάλ – χρεώνοντας μάλιστα και οικονομικό σκάνδαλο. Πως το σχολιάζετε;
Το οικονομικό θέμα δεν το γνωρίζω. Το καλλιτεχνικό του όμως έργο αναμφισβήτητο. Και είναι και αναγκαίο και πολύτιμο για όλους μας και σας το λέω ως αντικειμενικός θεατής μια και δεν είχα “ίδιον όφελος” όλα αυτά τα χρονιά του φεστιβάλ. Ξέρεις όταν πήγα πρώτη φορά το 2002 στο φεστιβάλ της Αβινιόν και έζησα όλο αυτό που γινόταν εκεί, ζήλεψα απίστευτα που εμείς εδώ περιχαρακωμένοι στα θεατρικά μας Βαλκάνια αγνοουσαμε τι συνέβαινε στην Ευρώπη. Θυμάμαι πως όταν γύρισα μιλούσα ενθουσιασμένη για τις παραστάσεις που είχα δει εκεί – του Βαρλικόφσκι και του Καστελούτσι. Κανείς δεν τους ήξερε τότε στις θεατρικές παρέες• μόνο κάποιοι πιο ενημερωμένοι είχαν ακούσει τα ονόματα τους. Και ύστερα ήρθε ο Γιώργος Λούκος, δημιούργησε το φεστιβάλ και ουσιαστικά εκπαίδευσε ένα κοινό στα καλλιτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης.