Γιατί δεν πρέπει να χάσετε τις δύο “ιστορικές” εκθέσεις που έφερε η Στέγη στην Αθήνα

Σκεφτείτε τις φορές που χάσατε τον ύπνο σας μπροστά σ’ ένα έργο τέχνης. Μετρήστε τις. Σπάνιες δεν είναι; Σκεφτείτε πως μέσα στο χάος της υπερπληροφόρησης και της τρέχουσας βαρβαρότητας, ένα έργο καταφέρνει να διαρρήξει αυτό το μέτωπο της συμπαγούς άμυνας που έχουμε όλοι σηκώσει και να διεισδύσει στις κατώτερες στοιβάδες σας. Υπολογίζοντας τον κίνδυνο της αυτοαναφορικότητας αλλά με την ελπίδα αυτή να συναντηθεί με άλλες προσωπικές εντυπώσεις, προλογίζω το «Exhibit B», την εικαστική περφόρμανς του Μπρετ Μπέιλι, που ξαφνικά, χθες το βράδυ προστέθηκε στην βραχεία λίστα των καλλιτεχνικών έργων που έχουν, κατά καιρούς, ταράξει τον τρόπο σκέψης και ενσυναίσθησης μου.

Η διαφορά του «Exhibit B» – της δεύτερης μεγάλης έκθεσης που έχει εξασφαλίσει το φετινό πρόγραμμα του Fast Forward Festival της Στέγης – είναι πως δεν αφομοιώνεται αμιγώς ως Τέχνη, αλλά πρωτίστως ως μνημείο Ιστορίας.
Ο Νοτιαφρικανός Μπρετ Μπέιλι, λευκός όπως η ευρωπαϊκή πλειονότητα, αλλά με coloured spirit (έγχρωμο πνεύμα) κάνει εδώ μια θαρραλέα χειρονομία που θα αξιολογήσει και ο ιστορικός του μέλλοντος: Αναπαριστά τις αντιπροσωπευτικότερες πρακτικές των αποικιοκρατιών της Ευρώπης εις βάρος των ιθαγενών λαών της Αφρικής, μέσα σε 11 ζωντανά κάδρα άφατης εικαστικής ομορφιάς και ποιητικότητας. Δεν είναι οι ατμοσφαιρικές, υπνωτιστικές εικόνες του που κρύβουν αποτροπιασμό για το ανθρώπινο γένος όσο οι αφηγήσεις και τα ιστορικά γεγονότα πίσω από αυτές. Αίφνης συνειδητοποιεί κανείς πως ο ρατσισμός και ο φασισμός δεν είναι παράγωγα της Γερμανικής κατοχής και του 20ου αιώνα αλλά εξασκημένες ιδεολογίες με ανείπωτη βία στα σώματα εκατομμυρίων, «αγρίων» στα μάτια των αναγεννησιακών Ευρωπαίων.

«Το Άουσβιτς ήταν η σύγχρονη βιομηχανική εφαρμογή μιας πολιτικής εξόντωσης πάνω στην οποία είχε στηριχτεί για μεγάλο διάστημα η παγκόσμια κυριαρχία των Ευρωπαίων» συμφωνεί και ο Σουηδός συγγραφέας Σβεν Λιντκβιστ.

Δεκαπέντε Αφρικανοί ή μετανάστες δεύτερης γενιάς στην Ελλάδα προσέτρεξαν αυτό το συγκλονιστικό εγχείρημα που, χωρίς άλλο, εξηγεί και τον δικό τους, μεταγενέστερο δρόμο φυγής. Πόσο αντέχει το βλέμμα του θεατή πάνω σ’ αυτούς τους ζωντανούς πίνακες; Για μια στιγμή. Θαρρείς και η ματιά σου πρέπει να σηκώσει όλη την ενοχή του δυτικού κόσμου· το στυγερό αξίωμα του λευκού. Και πριν προλάβεις να απαλλάξεις ευατόν από την ιστορική ευθύνη (ως απόγονος μη αποικιοκρατικού έθνους) τα μάτια ενός Σύρου και μιας Ρουαντέζας, αιτούντες πολιτικού ασύλου, καρφώνονται στο μέτωπο σου και σιωπηλοί ζητούν απάντηση. Ο μόνος ήχος, το τραγούδισμα μιας χορωδίας που σε ξεπροβοδίζει στα μαρμάρινα σκαλιά της Ακαδημίας 23 και μοιάζει με νανούρισμα που προσπαθεί να ησυχάσει τον, μέσα σου, κρότο.

Ο Μπρετ Μπέιλι, μέσα στο νεοκλασικό (έχει κι αυτό τη σημειολογία του) κτήριο των Ανταποκριτών Ξένου Τύπου στην οδό Ακαδημίας καταφέρνει να δαμάσει την Ιστορία που κανείς από τους σύγχρονους του θεατές δεν έζησε. Το «Exhibit B» είναι ένα επίτευγμα, είναι η συμβολή του εφήμερου της τέχνης με το ιστορικό γεγονός. Είναι η Ιστορία που γίνεται βίωμα και εμπειρία, βγάζοντας την από τον θώκο της χρονικής απόστασης.

Η Ιστορία είναι το νήμα που συνδέει το «Exhibit B» με «Το σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στην εξορία», την έτερη παράσταση – εγκατάσταση του Fast Forward Festival 3. Είναι απόλυτα γοητευτικός ο τρόπος με τον οποίο δύο εκθέσεις οι οποίες στήθηκαν από διαφορετικούς καλλιτέχνες, σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετική στόχευση συνομιλούν στην ίδια πόλη, σχηματίζοντας ερήμην τους μια ιστορική συνέχεια.

Η δουλειά του Φλαμανδού Τόμας Μπέλνικ κοιτάζει το παρελθόν και το παρόν της Ευρωπαϊκής Ενωσης για να αρχειοθετήσει το μέλλον της. Ναι, να το αρχειοθετήσει. Για τον Μπέλνικ, το μεταπολεμικό ευρωπαϊκό όραμα εξελίσσεται σε έναν εφιάλτη, παρόμοιο με αυτόν στον οποίο γινόμαστε σήμερα μάρτυρες, ως Ευρωπαίοι συμπολίτες και συνένοχοι. Η ιστορική του αυθαιρεσία φυσικά δεν πηγαίνει μακριά, επιταχύνει μόνο πέντε χρόνια από σήμερα, αφού η Ευρωπαϊκή Ενωση θα έχει καταρρεύσει – κατά τις εκτιμήσεις του – με πάταγο μέχρι το 2021. Βάζοντας σ’ αυτό το εγχείρημα ημερομηνία λήξης – άρα και όριο “κατανάλωσης” – ο Τόμας Μπέλνικ έχει, σε αδρές γραμμές, τεκμηριώσει την αποτυχία του ευρωπαϊκού πειράματος.

Στο μουσείο του, μέσα από πλείστα εκθέματα ιστορικής και μυθοπλαστικής αξίας, παραθέτει τα επεισόδια «ανάμνησης ενός ενδιαφέροντος δημοκρατικού πειράματος». Αυτό σηματοδοτεί η Ευρώπη – και ποιος τολμά να διαφωνήσει – των Ψυχρών Πολέμων, των εθνικιστικών κινημάτων που θεριεύουν, των στρογγυλών τραπεζών διαπραγματεύσεων που κλήθηκαν να γράψουν τις τελευταίες σελίδες του χρονικού της, της Βρετανικής απόσχισης, της καταστρατήγησης των εθνικών νομοθεσιών απέναντι στην κυριαρχία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, της ποινικοποίησης των προσφύγων και τις αυτοκτονίες της οικονομικής κρίσης. Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν φαίνεται ικανό να εξαιρεθεί από ένα κανονικό μουσείο Ευρωπαϊκής Ιστορίας – ίσως μόνο η ερημοποίηση της Μεσογείου την οποία ο Φλαμανδός καλλιτέχνης προβλέπει επίσης μέσα στην επόμενη πενταετία.

Στην «έρημο» της Πειραιώς, σ’ ένα ακόμα κτήριο που η πόλη έχει εγκαταλείψει, παρότι για δεκαετίες ήταν ένα ζωντανό κύτταρο της ως υπουργείο Εργασίας (στον αριθμό 40) και στους έξι ορόφους του, αναπτύσσεται το μουσείο του Τόμας Μπέλνικ. Το μέλλον καταλαμβάνει δηλαδή, το παρελθόν και η ευρωπαϊκή μας ιστορία γίνεται ρετρό υλικό – παρότι ακόμα γράφεται με τον ίδιο εσχατολογικό τρόπο της μυθοπλασίας. Τόσο ρετρό όσο και οι βαριές σιδερένιες πόρτες με τα μπρούτζινα, σκαλιστά πόμολα που δύσκολα υποχωρούν στο άγγιγμα σου.

Παρότι, η ματιά του «Σπιτιού» ακολουθεί την αντίστροφη πορεία από αυτή του «Exhibit B» στο κοίταγμα της Ιστορίας, η σύλληψη του είναι εξίσου ευφυής. Ίσως, η σχέση με τη ζώσα Ιστορία να μας απομακρύνει – τι οξύμωρο – από το μέγεθος και την σημαντικότητα της, αλλά πάλι σ’ αυτό ποντάρει και ο δημιουργός της: Το μουσείο του έχει ανάγκη από θεατές που θα δουν και θα αξιολογήσουν τα γεγονότα (τα οποία οι ίδιοι συνδιαμορφώνουν απαθώς) από μια θεμιτή απόσταση.
Όπως και στο «Exhibit B» με τον γλυκόπικρο αποχαιρετισμό της χορωδίας, έτσι κι ο Μπέλνικ επιχειρεί να θεραπεύσει τα τραύματα που αφήνει η Ιστορία στους περιηγητές της. Κερνάει χυμό, κρασί και βότκα στην ταράτσα του πρώην υπουργείου, όπου η θέα προς την Ακρόπολη είναι απρόσκοπτη. Μνημείο Ιστορίας κι αυτό.