Συν + Πλην: Αντιγόνη στην Επίδαυρο

Το έργο

Αντιγράφω από το σημείωμα του μεταφραστή της παράστασης, Δ.Ν. Μαρωνίτη, στο πρόγραμμα, ο οποίος περιγράφει λιτά και περιεκτικά την υπόθεση μιας από τις πιο δημοφιλείς τραγωδίες του αρχαίου δράματος: «Ο Κρέων, βασιλιάς και στρατηγός των Θηβών (μετά την απόκρουση των Επτά επί Θήβας, με τίμημα τον αμοιβαίο θάνατο των δύο γιων του Οιδίποδα), έχει προκηρύξει τον Πολυνείκη δημοσίως προδότη της πατρίδας, απαγορεύοντας συνάμα την ταφή του, με ποινό τον δημόσιο λιθοβολισμό κάθε παραβάτη. Στη ρητή αυτή διαταγή αντιστέκεται πεισματική η Αντιγόνη και εισπράττει την οριακή εκδίκηση του Κρέοντα: εγκλεισμό σε τυφλό υπόγειο θάλαμο, ο οποίος απολήγει σε αυτοκτονικό απαγχονισμό, με παρεπόμενη την αυτοκτονία του Αίμονα (σ.σ. γιου του Κρέοντα) και της Ευριδίκης (σ.σ. συζύγου του Κρέοντα). Η όψιμη μεταμέλεια του Κρέοντα εξελίσσεται σε προσωπική συντριβή».

Η παράσταση

Μερικά ξύλινα θρανία γύρω γύρω από την ορχήστρα και στη μέση της μια μεγάλη εξέδρα (που έκανε και χρέη πύλης του παλατιού) με μια ξύλινη κούνια να δεσπόζει. Εκεί κάθεται ένα μικρό κορίτσι, η Αντιγόνη (Αναστασία – Ραφαέλλα Κονίδη) που παραπέμπει στην αθωότητα μιας μαθήτριας μαχητικής και δυναμικής όμως, αφού φοράει μια εκδοχή μαθητικής ποδιάς (ζιπ κιλότ ποδιά, με άσπρο γιακαδάκι πάντως, και με άσπρες κάλτσες). Καθώς κουνιέται η Αντιγόνη, φτάνει από τη γνωστή διαδρομή ο υπόλοιπος θίασος και κάθεται στα, πίσω από την εξέδρα, θρανία. Εμειναν όλοι εκεί καθόλη τη διάρκεια της παράστασης.

Η παράσταση βασίστηκε σε μια ρεαλιστική ανάγνωση της τραγωδίας, με αρκετές «μοντέρνες» επεμβατικές πινελιές και με κυρίαρχη την ένταξή της (και λόγω κοστουμιών, που μόνο σαφή δεν ήταν) σε ένα περιβάλλον ρωσικού θεάτρου στην περίοδο της προεπαναστατικής Ρωσίας. Λογικό, αφού και τότε συγκρούστηκε το παλαιό (η αστική τάξη, το συντηρητικό και το θεοκρατικό) με το νέο (το επαναστατικό, το ορθολογικό της εποχής, το κομμουνιστικό). Μια συνθήκη που υπηρετούσε και τη σύγκρουση που πραγματοποιείται στην τραγωδία του Σοφοκλή ανάμεσα στην Αντιγόνη και τον Κρέοντα.

Αυτή η αρχική ιδέα του Στάθη Λιβαθινού, κατά τη γνώμη μου παραμένει σ’ έναν γραμμικό ρεαλισμό αφήγησης της υπόθεσης, αποστραγγίζεται από το συναίσθημα (στην περισσότερη διάρκειά της) και δεν μεταφέρει το κυρίαρχο αυτής της συγκλονιστικής τραγωδίας. Δηλαδή: έχω δει πάρα πολλές φορές την «Αντιγόνη». Κάθε φορά, ως θεατής, θυμάμαι να συγκρούομαι μέσα μου με τα επιχειρήματα του Κρέοντα και της Αντιγόνης, της Αντιγόνης και του Κρέοντα. Με τα επιχειρήματα αυτού που χωρίς συναίσθημα, μόνο με τη στεγνή λογική, υπηρετεί τους θεσμούς και τους νόμους, κι αυτού, που με υπέρμετρο συναίσθημα υπερασπίζεται την παράδοση και το δίκαιο των θεών. Στην παράσταση αυτή του Εθνικού Θεάτρου, αυτό το δίλημμα δεν μεταδόθηκε, σαν να μην τέθηκε ευκρινώς.

Εξίσου απούσα ήταν και η εντελώς διαφορετική ψυχοσύνθεση των δύο αδελφών, της Αντιγόνης και της Ισμήνης. Η Αντιγόνη είναι, ασφαλώς, ένα κορίτσι με πάθος, με ανεξέλεγκτο συναίσθημα, με γενναιότητα, με παρρησία και η Ισμήνη είναι ένα κορίτσι υποταγμένο, φοβισμένο και φοβικό, συγκαταβατικό, δηλαδή από εκείνη την πάστα των ανθρώπων που δεν θα επιχειρήσουν κάποια σημαντική σύγκρουση στη ζωή τους. Ούτε κι αυτή η κρίσιμη διαφοροποίηση αναδείχθηκε όσο έπρεπε. Οσο για την καλή, κατ’ αρχήν, ιδέα του Στάθη Λιβαθινού, να εντάξει στην παράσταση ηθοποιούς πολλών και διαφορετικών γενεών, δεν λειτούργησε πάντα καλά.

Τα συν (+)

• Τα πριν από την παράσταση: Το νέο πωλητήριο του Εθνικού Θεάτρου, που στήθηκε στο γρασίδι της Επιδαύρου, λίγο πριν τα εκδοτήρια, και καλεί τους επισκέπτες να συναντηθούν, μέσω εύχρηστων και καλοσχεδιασμένων αντικειμένων, με στιγμές από την ιστορία του Εθνικού. Παρ’ ότι ο χώρος που τα φιλοξενεί τα αδικεί γιατί είναι πολύ μικρός, η ιδέα είναι θαυμάσια και τα αντικείμενα εξίσου υπέροχα. Λίγο αργότερα παίρναμε στα χέρια μας το πρωτότυπα σχεδιασμένο πρόγραμμα της παράστασης, με πλήρες υλικό, με κείμενα που σε εντάσσουν στο κλίμα και στο πνεύμα της τραγωδίας, αλλά και στις ερμηνείες που την ακολούθησαν.

• Η μετάφραση. Την χαρήκαμε, την απολαύσαμε, την παρακολουθήσαμε λέξη-λέξη, αποχαιρετίσαμε μέσω αυτής την πορεία του Δ. Ν. Μαρωνίτη και τη συμβολή του στην πρόσληψη, από τις νεότερες γενιές, της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

• Οι δύο Χοροί. Ηταν ωραία ιδέα ο Χορός των γερόντων και ο Χορός των νεαρών κοριτσιών. Υπογράμμιζε τη συνέχεια των γενεών και ευελπιστούσε να υπογραμμίσει τις διαφοροποιήσεις των ερμηνειών. Δεν ήταν όλες επιτυχείς.

• Οι ερμηνείες κάποιων «έμπειρων» ηθοποιών. Η Μπέττυ Αρβανίτη, με την εμπειρία της και τη θητεία της στο θέατρο, κέρδισε το κοινό ερμηνεύοντας τον Τειρεσία, χωρίς να διστάσει να τσαλακώσει για άλλη μία φορά την ωραία φιγούρα της. Δίπλα της, ξεχώρισαν, τρυφερά και σθεναρά, ο Κώστας Καστανάς και ο Νίκος Μπουσδούκος, ως μέλη του Χορού των γερόντων και ως φωνές της σύνεσης στην καταιγίδα, και χωρίς να φέρουν τις ευκολίες της πείρας τους επί σκηνής. Όσο για τον αγαπητό Κύπριο ηθοποιό Αντώνη Κατσαρή, έφτιαξε έναν δικό του Φύλακα, υπηρέτησε το ψοφοδεές του ρόλου, και συγκίνησε. Ο Αίμων (Βασίλης Μαγουλιώτης), παρά το αρχικό του τρακ, ανταποκρίθηκε με μεγαλύτερη πληρότητα και συναίσθημα στο ρόλο του.

• Οι ατμοσφαιρικές σκηνές. Η πιο σημαντική, κατά τη γνώμη μου, σκηνή της παράστασης, ήταν η σκηνή που ο Κρέων, μαζί με τον Χορό των γερόντων, ανακοινώνουν την ποινή της Αντιγόνης. Και είναι η πιο συναισθηματική στιγμή της παράστασης, αφού η όλη ανακοίνωση λέγεται τεμαχισμένα, κοφτά, καθώς κανείς τους, ούτε ο Κρέων, ούτε τα μέλη του Χορού, αντέχουν να εκφέρουν, την τραγική καταδίκη. Η άλλη σημαντική σκηνή, υπαινικτική, ήταν στην πρώτη εμφάνιση του Κρέοντα επί σκηνής, όταν κρατάει στα χέρια του δύο σακκάκια: των νεκρών Ετεοκλή και Πολυνείκη. Και καθώς σέρνονται, είναι σαν να ακούγονται οι στίχοι του Γιάννη Θεοδωράκη από τους «Λιποτάκτες» -«στα κρεμαστάρια/ σφαχτάρια τα ρούχα μας» από το τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη «Εγινε ατμός ο ερωτάς μας». Τέλος, η σκηνή που ο Τειρεσίας αναγγέλλει τα δεινά που θα ακολουθήσουν, και η κούνια γίνεται αγχόνη για την Αντιγόνη και τον Κρέοντα ήταν από τις πιο δυνατές, παρότι αναμενόμενη.

Τα πλην (-)

• Τα κοστούμια. Κανείς δεν κατάλαβε πού παρέπεμπαν, τι υπηρετούσαν, τι ήθελαν να πουν. Λίγο από Τσέχωφ, λίγο από κάτι αστικό, αδιευκρίνιστο, πάντως ακατανόητο (Ελένη Μανωλοπούλου).

• Η μουσική. Και η παρουσία των τριών «αξιωματικών»- μουσικών επί σκηνής και η μουσική των χορικών (Χαράλαμπος Γωγιός) ήταν παντελώς αποτυχημένη. Κάποιες στιγμές ακούστηκε και ως φάλτσα. Αν ήταν εσκεμμένο, ουδείς κατάλαβε τι υπηρετούσε.

• Ο Χορός των γερόντων και των νέων κοριτσιών. Αυτό που ξεκίνησε να είναι στα συν (+) της παράστασης κατέληξε να είναι στα πλην της, γιατί ελάχιστες φορές συνυπήρχαν πραγματικά και δημιουργικά. Ενδεχομένως, μεγάλο ρόλο στην αποτυχία έπαιξε η μουσική. Πάντως, δεν απολαύσαμε τα υπέροχα χορικά της παράστασης. Ειδικά το εμβληματικό «Ερως ανίκατε μάχαν», αποδείχθηκε επαρκές χωρίς να είναι απογειωτικό.

• Οι ερμηνείες. Η νεαρή Αντιγόνη (Αναστασία-Ραφαέλλα Κονίδη), που υπηρέτησε, προφανώς, τις σκηνοθετικές οδηγίες, έδωσε μιαν Αντιγόνη περίπου «είμαι 16άρης, σας @@αμώ τα λύκεια», υπερβάλλοντας σε κραυγές και ποδοβολητά χωρίς λόγο. Θα πρέπει όμως να της πιστώσουμε ότι παρά το νεαρό της ηλικίας της και της εμπειρίας της, δεν μετέδωσε καθόλου άγχος ή τρακ, για την τεράστια ευθύνη που ανέλαβε. Η Ισμήνη (Δήμητρα Βλαγκοπούλου), πιο ισορροπημένη, αλλά χωρίς να «περνάει» την διαφοροποίηση της με την Αντιγόνη, χωρίς να γίνεται η συμπαθής-αδύναμη. Η Μαρία Σκούντζου έπαιξε με έναν πολύ παλιό τρόπο και την αδίκησε ιδιαιτέρως το κοστούμι που φορούσε. Αφήνω τελευταίο, τον αγαπητό και αγαπημένο Δημήτρη Λιγνάδη, που επωμίσθηκε τον ρόλο του Κρέοντα. Τον αγαπώ και τον θαυμάζω, τον έχω δει να δίνει σπουδαίες ερμηνείες. Στην προκειμένη περίπτωση, υπηρέτησε με την εμπειρία του τη σκηνοθετική άποψη, χωρίς να κάνει τη διαφορά.

Συμπέρασμα
Μια δημοφιλής τραγωδία, με πολλά και ιστορικά ανεβάσματα, που δεν κατάφερε να προσθέσει κάτι διαφορετικό. Μια παράσταση που κινήθηκε στους δρόμους του κλασικού και του εύληπτου, με κάποιες επιδερμικές πινελιές μοντέρνου, χωρίς να συνεπάρει. Χωρίς να είναι η παράσταση που θα θυμόμαστε.