Συν+Πλην: Οιδίπους τύραννος στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου

Το έργο
Δεν υπάρχει τραγικός μύθος που να απασχόλησε τόσο πολύ φιλολόγους και ειδικούς μελετητές, φιλοσόφους και διανοητές, ποιητές και δραματουργούς τους τελευταίους αιώνες, όσο ο μαγνητικός, για την ανθρώπινη σκέψη, μύθος του Σοφόκλειου Οιδίποδα. Το εμβληματικότερο, ίσως, δράμα της αρχαίας γραμματείας – σύμφωνα με τον φιλόσοφο και Ελληνιστή Αλμπιν Λέσκυ, «το κέντρο και η κορύφωση της καλλιτεχνικής πορείας του Σοφοκλή» – ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο. Σύμφωνα με τις πηγές διδάχθηκε για πρώτη φορά το 425 π.Χ., εν μέσω του Πελοποννησιακού πολέμου και του λοιμού που είχε αποδεκατίσει το λαό της Αθήνας – εμπειρία την οποία βίωσε ο Σοφοκλής.

Βρισκόμαστε στα ανάκτορα της Θήβας που έχουν γεμίσει από ικέτες οι οποίοι ζητούν από τον βασιλιά Οιδίποδα να βοηθήσει το λαό. Ο λοιμός έχει θορυβήσει και τον ίδιο το βασιλιά, που έχει ζητήσει χρησμό από το μαντείο των Δελφών. Ο χρησμός του Απόλλωνα προβλέπει πως η πόλη θα σωθεί μόλις βρεθεί ο υπαίτιος για το θάνατο του βασιλιά Λάιου και εξοριστεί από την πόλη. Ο Οιδίποδας ξεκινά την έρευνα, που όσο πιο βαθιά πηγαίνει τόσο πιο κοντά τον φέρνει στην αλήθεια. Ο ίδιος που έσωσε τη Θήβα από τη μάστιγα της Σφίγγας, ο ίδιος τώρα την μολύνει με τις πράξεις του…

Ο φιλόλογος και ομηριστής Γιάννης Κακρίδης αναλύει την πλοκή του έργου: «Ένας άνθρωπος δολοφονεί σε νόμιμη άμυνα τον πατέρα του, χωρίς να ξέρει πως είναι πατέρας του, και παντρεύεται τη μητέρα του, χωρίς να ξέρει πως είναι μητέρα του, από την οποία μάλιστα αποχτάει και τέσσερα παιδιά, δυο αγόρια και δυο κορίτσια, χωρίς να ξέρει πως είναι αδέλφια του. Πορεύεται σ’ όλη του τη ζωή υποδειγματικά, με γνώμονα πάντα την αρετή και το κοινό καλό, πασχίζοντας να αποφύγει το κακό, σε σημείο που κατέκτησε τη γενική ανθρώπινη εκτίμηση και εμπιστοσύνη και κυνηγώντας την αλήθεια αταλάντευτα μέχρι τα έσχατα όριά της. Οι θεοί όμως τον τιμωρούν με πρωτοφανή σκληρότητα για τα ανεπίγνωστα εγκλήματά του, την πατροκτονία και την αιμομιξία, που διατάραξαν την κοσμική αρμονία, για τα οποία όμως τον είχαν προορίσει προτού ακόμα γεννηθεί, με τους διάφορους χρησμούς που τον έζωναν ασφυκτικά σαν αδυσώπητο δίχτυ. Ο αθώος, κατά τεκμήριο, Οιδίποδας αναγνωρίζει ωστόσο τη σοφία των θεών και διεκδικεί την τιμωρία του με το ίδιο το χέρι του: Αυτοτυφλώνεται, για να κλείσει, λέει, την πηγή που βλέπει τη φρίκη που τον περιβάλλει, και πορεύεται στο εξής στη ζωή απογυμνωμένος και εξουθενωμένος, μέχρι την τελική γαλήνη ενός μυστήριου θανάτου».

Η απαράμιλλη πλοκή, η εξαιρετική ηθογραφία με τα σφοδρά πάθη, η συγκλονιστική αναγνώριση, που οδηγεί στη λύση του δράματος, η τραγική ειρωνεία, η ανυπέρβλητη χρήση της γλώσσας και οι βαθιές φιλοσοφικές προεκτάσεις – η εκμηδένιση του ανθρώπου μπροστά στη Μοίρα και τη διασάλευση των θεϊκών ή συμπαντικών νόμων – είναι οι αρετές που καθιστούν την τραγωδία του Σοφοκλή υποδειγματική στο είδος της και το αριστούργημα της παγκόσμιας δραματουργίας.

Η παράσταση
Ύστερα από πρόταση του Στάθη Λιβαθινού, το Εθνικό Θέατρο συμπράττει για πρώτη φορά σε συμπαραγωγή με το φημισμένο και ιστορικό Vahktangov της Μόσχας, την καλλιτεχνική διεύθυνση του οποίου έχει ο Λιθουανός σκηνοθέτης Ρίμας Τούμινας – γνώριμος στο ελληνικό κοινό από τις αριστουργηματικές μετακλήσεις του στο θέατρο Badminton με το «Θείο Βάνια» του Τσέχωφ και τη «Μασκαράτα» του Λεμόνορντορφ. Ο τελευταίος έχει αναλάβει και τη συνολική σκηνοθετική ευθύνη της παράστασης καθώς ο θίασος αποτελείται τόσο από ηθοποιούς του ρωσικού ανσάμπλ όσο και από Έλληνες ηθοποιούς. Οι πρώτοι στελεχώνουν τους ρόλους της τραγωδίας, οι δεύτεροι απαρτίζουν τον ανδρικό Χορό υπό την καθοδήγηση του Θοδωρή Αμπαζή. Ο αναπληρωτής καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού συνθέτει συνάμα και τη μουσική των Χορικών, η Ελσα Ανδριανού τα μεταφράζει και η Μελίνα Παιονίδου αναλαμβάνει τη μουσική διδασκαλία τους.

Τα Συν (+)

• Η σκηνοθετική ανάγνωση. Ο Ρίμας Τούμινας μένει σταθερός στη θέση του να διαβάζει κλασικά – μα όχι ακαδημαϊκά – κορυφαία κείμενα της παγκόσμιας δραματουργίας, χωρίς ωστόσο να διστάζει να τα εμβολίσει με νεωτερικές ιδέες. Η σκηνοθεσία του στον «Οιδίποδα τύραννο» κινείται στην ίδια συνεπή γραμμή απέναντι σε αυτό το πρωτεϊκό και ανεξάντλητο θέμα, εστιάζοντας στο αδυσώπητο δίπολο Μοίρας – Εξουσίας που καταδικάζει τον άνθρωπο σε τραγικό ήρωα. Στην πολιτική, αν όχι επική ανάγνωση του, ο ρυθμός είναι καθηλωτικός – αναγνωρίζοντας το θριλερικό σασπένς στη δομή του έργου – οι λιτές εικόνες μα ισχυρού σήματος εικόνες εμπλουτίζουν την εικονοποιεία της παράστασης, τα πρόσωπα αναδεικνύονται όλα μέσα σε μια συνεπή γραμμή απόδοσης (μετά από πολύ καιρό βλέπουμε να είναι διακριτή η διαφορά ηλικίας ανάμεσα σε Οιδίποδα και Ιοκάστη). Μελετημένες ακόμα και οι πιο πειραγμένες παρεμβάσεις του: Για παράδειγμα, η παρουσία ενός αρχαιοελληνικά ενδεδυμένου στρατιώτη σαν υπάκουο ‘κατοικίδιο’ του Οιδίποδα – μια σατιρικής υφής, σύνδεση της σκηνοθεσίας του με το αρχαιοελληνικό κλέος.

• Η συνεργασία των δύο σχημάτων. Προφανώς και δεν ήταν εύκολο να ομονοήσουν δύο σχήματα με διαφορετικό τρόπο δουλειάς και διαφορετικές, ισχυρές αισθητικές και ερμηνευτικές καταβολές. Ωστόσο, το αποτέλεσμα μεταξύ των ηθοποιών του Vahktangov και των ηθοποιών του Εθνικού θεάτρου ήταν αρμονικό ακόμα και ως προς τα τεχνικά ζητήματα, όπως είναι η σύνθεση της μουσικής από δύο διαφορετικούς δημιουργούς (Φάουστας Λάτενας και Θοδωρής Αμπαζής).
• Οι ερμηνείες. Με κυρίαρχο τον Βίκτορ Ντομπρονράβοβ – να ανταποκρίνεται στη φήμη που τον συνοδεύει από την πατρίδα του – ο ρώσικος θίασος έδωσε στο σύνολο του μια καθαρή και καίρια απόδοση του έργου, αποτέλεσμα, ως φάνηκε, συστηματικής δουλειάς και αυστηρής πειθαρχίας. Ο Οιδίποδας του 33χρονου Ντομπρονράβοβ εντυπωσίασε με την τοποθέτηση της φωνής, το μέτρο και την εκφραστικότητα του, διαγράφοντας πλήρως την πορεία του ήρωα του, από την αλαζονική φιγούρα της εξουσίας ως την τέλεια υποταγή του στη Μοίρα, σαν «έναν άνθρωπο που κυβερνά η Τύχη». Η έμπειρη Λιουντίλμα Μακσακόβα αφέθηκε στην δωρικότητα της και λειτούργησε σε ωραία χημεία με τον Βίκτορ Ντομπρονράβοβ, παρότι φάνηκε να υστερεί κινησιολογικά. Δυναμικοί και στέρεοι, χωρίς να χάνουν για στιγμή το κέντρο του ρόλου τους οι αγγελιαφόροι των Βάλερι Ουσακόβ και Μαξίμ Σεβρινόνκσκι, ο Τειρεσίας του Εβγένι Κνιάζεφ, ο βοσκός του Αρτουρ Ιβάνοφ και ο Κορυφαίος του Βιτάλις Σεμένοβ.

• Ο Χορός. Παρακολουθώντας τον ενδεκαμελή Χορό των Ελλήνων ηθοποιών διαπιστώνουμε πόσο σπουδαίο δυναμικό διαθέτουμε. Από τα πιο ασκημένα σχήματα που έχουμε δει στην Επίδαυρο τα τελευταία χρόνια, λιτοί, ουσιαστικοί, άψογοι στις συνεκφωνήσεις, παραγωγικοί ακόμα και στις σιωπηλές στιγμές τους.

• Η σκηνογραφική ματιά. Το εύρημα του Αντόμας Γιακόβσκις να εγκαταστήσει στην ορχήστρα της Επιδαύρου έναν ευμεγέθη μεταλλικό κύλινδρο – που απέδιδε είτε ρεαλιστικά σαν το χώρο του Παλατιού είτε συμβολικά σαν τις δυνάμεις του Πεπρωμένου και της Εξουσίας που συνθλίβουν τον άνθρωπο και τον αναγκάζουν να πληρώσει το φρικτό τίμημα της ύβρις – έδωσε το τέλειο άλλοθι στον Ρίμας Τούμινας να δημιουργήσει εικόνες έντονες και ατμοσφαιρικές με αποκορύφωμα αυτή του φινάλε.

• Η χορογραφία. Όλη την ορχήστρα της Επιδαύρου όργωσαν οι πρωταγωνιστές της παράστασης, ακολουθώντας τις κινησιολογικές οδηγίες της Αντζέλικα Χολίνα.

Τα Πλην (-)

• Η εξαίρεση στις ερμηνείες. Αν το μέτρο χαρακτήρισε το σύνολο των ερμηνειών της παράστασης από αυτή τη διαπίστωση απείχε ο Ελνταρ Τράμοβ που υποδύθηκε τον Κρέοντα. Υπέρ του δέον θρηνητικός, οδήγησε τον ήρωα του σε μια απόδοση πολύ κάτω του μεγέθους του, σαν να πρόκειται για ένα φοβισμένο ανθρωπάκι μπροστά στην επιβολή της εξουσίας.

• Τα κοστούμια. Με αισθητικές αποκλίσεις τόσο μεταξύ του Χορού και των βασικών ηθοποιών, όσο και των ηθοποιών μεταξύ τους, εμφανίστηκαν τα κοστούμια του Μαξίμ Ομπρέζκοβ. Παρόλα αυτά, καλαίσθητες ήταν οι ενδυματολογικές επιλογές του Οιδίποδα και της Ιοκάστης.

Το άθροισμα (=)
Λιτή και καίρια εμβάθυνση στην σοφόκλεια τραγωδία, ίσως η πληρέστερη σκηνική μεταφορά της τα τελευταία χρόνια.