Συν+Πλην: «Όρνιθες» του Αριστοφάνη στην Επίδαυρο

Το έργο

Το διαρκές όνειρο, η διαρκής αναζήτηση για μια άλλη ζωή, για μια άλλη κοινωνία, η διαρκής ψευδαίσθηση είναι η κωμωδία που έγραψε ο Αριστοφάνης το 414 π.Χ.

Πρωταγωνιστές δύο φίλοι, ο Πεισθέταιρος και ο Ευελπίδης, που φεύγουν από την Αθήνα και αναζητούν τον Έποπα, έναν που ήταν κάποτε άνθρωπος και βασιλιάς, και τον έλεγαν Τηρέα, αλλά τα βρόντηξε όλα για να φτάσει στην πολιτεία των πουλιών. Έγινε πουλί, δίπλα στα άλλα πουλιά, έποπας, πάει να πει τσαλαπετεινός. Ο Έποπας συμφωνεί με την άποψη των νεοφερμένων από τον κόσμο των ανθρώπων, να πείσει τα υπόλοιπα πουλιά να τους δεχτούν και να αναδείξουν τη βασιλεία των πουλιών στο σύμπαν και να φτιάξουν μια νέα πόλη που θα λέγεται «Νεφελοκοκκυγία» και θα είναι μεταξύ ουρανού και γης. Γιατί τα πουλιά δημιουργήθηκαν πριν απ’ όλα τα άλλα πλάσματα στο σύμπαν! Και το πρώτο πουλί που δημιουργήθηκε ήταν ο κατσουλιέρης, ο κορυδαλλός δηλαδή…

Η προσπάθεια συνύπαρξης συναντά εμπόδια, αντιρρήσεις, αντιμετωπίζει φοβίες και καχυποψίες, αντιμετωπίζει την επίθεση των θεών που θέλουν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους, αλλά τελικά, όπως στα παραμύθια, κυριαρχεί η θετική πλευρά των πραγμάτων, και θεοί και άνθρωποι συναντιούνται και συνυπάρχουν.

Η παράσταση
Όταν μια παράσταση καταφέρνει να απομακρύνει εντελώς την ιστορία και τον μύθο που κουβαλάει μια προγονική παράσταση, έχει ήδη καταφέρει πολλά. Η παράσταση που έστησε ο Νίκος Καραθάνος για το κλείσιμο των φετινών Επιδαυρίων ήταν εντελώς νέα, εντελώς φρέσκια, εντελώς… Νίκος Καραθάνος.

Πενήντα επτά χρόνια μετά την παράσταση των «Ορνίθων» του Κάρολου Κουν, είχαμε πολλά άλλα να σχολιάσουμε. Με ζητούμενο, πάντα, τη Νεφελοκκυγία. Με στόχο πάντα, το άπιαστο. Έβαλε κι ο Νίκος Καραθάνος πολλά από το προσωπικό του σύμπαν (μουσική, κινηματογράφος, ανθρωπότυποι), απ’ όσα αγαπάει, απ’ όσα ήθελε να σχολιάσει, να διακωμωδήσει, να αποδομήσει, να επισημάνει, να θυμίσει. Επέλεξε εξαιρετικούς συνεργάτες, σε κάθε τομέα, σε κάθε επίπεδο, και έφτιαξε μια παράσταση που είχε συναίσθημα, είχε κέφι, είχε χιούμορ, είχε συμβολισμούς -πολλούς συμβολισμούς- σε καλούσε να σκεφτείς, και αφηγήθηκε μ’ έναν δικό του ξεχωριστό και διακριτό τρόπο την ιστορία που ο Αριστοφάνης έγραψε τόσα χρόνια πριν. Μα πώς αλλιώς μπορούμε να αφηγηθούμε μια παλιά ιστορία, χωρίς να βάλουμε τις προσωπικές μας ματιές, τα προσωπικά μας βιώματα, την προσωπική μας γλώσσα, την αισθητική που παραπέμπει σε σύγχρονες προσλαμβάνουσες;

Για ακόμη μία φορά ο Νίκος Καραθάνος πήρε ένα πολύ μεγάλο ρίσκο. Και η δική του Νεφελοκκυγία είχε κάτι από τον λυρισμό της Γκόλφως, από το χιούμορ των «8 γυναικών», από τη σωματικότητα του «Δεκαήμερου», από τον σουρεαλισμό του Μπέκετ, από τον παραλογισμό των ημερών μας, από την πληθωρικότητα του βραζιλιάνικου καρναβαλιού, από τον κινηματογράφο, από τον Σταυρίδη, τον Αυλωνίτη, τον Φωτόπουλο, τον Μπάστερ Κήτον αλλά και τη Σωτηρία Μπέλλου. Και μέσα από τη δική του φιγούρα (του Έποπα, αυτή την αλλόκοτη και μοναδική φιγούρα που έπλασε ο Χρήστος Λούλης και που παρέπεμπε κάποια στιγμή στην «Κραυγή» του Μουνκ) κραύγαζε αναζητώντας «σοφία, πόθο, ησυχία» και μια πόλη «πιο ταιριαστή. Κάτι ταπεινό και ωραίο που να είναι ανθρώπινο».

Τα Συν (+)

• Οι ερμηνείες. Οι περισσότερες ήταν τόσο ξεχωριστές που θα μείνουν αξέχαστες: όπως του Άρη Σερβετάλη στο ρόλο του Ευελπίδη, όπως του Νίκου Καραθάνου ως Πεισθέταιρου (οι δυο τους έκαναν ένα μοναδικό δίδυμο, συμπληρωματικό, που παρέπεμπε σε παλιές ελληνικές ταινίες και σε ήρωες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου), όπως του Χρήστου Λούλη που έφτιαξε έναν τσαλακωμένο, χωρίς φύλο και ταυτότητα Έποπα, ένα πλάσμα που δεν είναι ούτε πουλί ούτε άνθρωπος, όπως του Μιχάλη Σαράντη, που έφτιαξε, με το σώμα και φωνή του έναν μοναδικό Τρυποκάρυδο, όπως της Γαλήνης Χατζηπασχάλη στην Ιριδά της και στη λεκτική αλλά και «τουρτική» μάχη της με τον Πεισθέταιρο, όπως του Άγγελου Παπαδημητρίου και της Αλίκης Αλεξανδράκη, που χωρίς πολλά λόγια κυριάρχησαν στην ορχήστρα της Επιδαύρου, όπως όλων, του καθενός ξεχωριστά, που συχνά γίνονταν ένα και όλοι μαζί έφτιαχναν το αποτέλεσμα της κάθε σκηνής.

• Η μουσική. Ο Αγγελος Τριανταφύλλου έπλασε το δικό του μουσικό σύμπαν, που τα είχε όλα, και λάτιν και τσιφτετέλια, και ζεϊμπέκικα, και μπαλάντες, και στιγμές από όπερα. Είχε συναίσθημα, είχε κέφι, είχε έμπνευση, παρακολουθούσε κατά πόδας όσα γίνονταν στην ορχήστρα, και έντυσε με τον καλύτερο μουσικό τρόπο την προσέγγιση του Νίκου Καραθάνου στους «Όρνιθες».

• Τα σκηνικά και τα κοστούμια. Η Έλλη Παπαγεωργακοπούλου αφού έφτιαξε τη βραχονησίδα του κόσμου των πουλιών με τους φοίνικες, τους θάμνους και τα δέντρα, μετά έντυσε τα πουλιά όχι με φτερά και πούπουλα, αλλά με χρωματιστά ρούχα, πλουμιστά, φανταχτερά, τρυφερά, ρομαντικά, δυναμικά, επιθετικά. Με χαβανέζικα πουκάμισα, με ροζ κοστούμια (όπως εκείνο του Προμηθέα-Γιάννη Κότσιφα), με ταγιέρ κλασικά και αυστηρά, α λα βασίλισσα Ελισάβετ, με φουστόμπλουζες μικροαστικές, συμπληρώνοντας καίρια το σύμπαν των Ορνίθων. Κι εκείνη η φωτεινή μπάλα, που ήταν φεγγάρι, ήταν άλλη γη, ήταν άλλο σύμπαν, ήταν το όνειρο, το ιδεατό, το ποθούμενο.

• Η κίνηση. Άλλο βασικό στοιχείο της παράστασης. Πώς αλλιώς; Αφού τα πουλιά πετούν. Και έπρεπε κι αυτοί οι ηθοποιοί να κάνουν κινήσεις διαφορετικές, πάνω από τα ανθρώπινα, πάνω από τη γη. Η Αμαλία Μπένετ, που υπογράφει τη διδασκαλία της κίνησης, έχει μεγάλο μερίδιο στην επιτυχία αυτής της παράστασης.

• Άλλα, πολλά, που τα θυμάσαι, ξεχωριστά και μαζί. Είναι πολλές οι σκηνές που ξανάρχονται στη μνήμη του θεατή αυτής της παράστασης. Είναι πολλές οι λεπτομέρειες που έβαλαν το αλατοπίπερο και το μπαχάρι σ’ αυτή την παράσταση. Είτε σε μια ατάκα, είτε σε μια κίνηση (συχνότατα στην κίνηση), είτε στους στίχους ενός χορικού, είτε σ’ έναν χορό σιωπηλό εκεί στην άκρη της ορχήστρας, όπως του Άγγελου Παπαδημητρίου με την Αηδόνα – Βασιλική Δρίβα, είτε στις τσαντιές που έδωσε η Αλίκη Αλεξανδράκη-Βασίλισσα Ελισάβετ στον εισβολέα Πεισθέταιρο, είτε σε κάποιες φράσεις όπως «στράβωσε το σώμα μου από το μίσος. Σκέβρωσε το σώμα μου από την κακία», είτε στις σκηνές της σιωπής, που παρέσυραν μια απολύτως γεμάτη Επίδαυρο να σιωπήσει για μερικά δευτερόλεπτα, είτε στην αγάπη και τη στήριξη που έδωσε όλος ο θίασος (το έβλεπες στο βλέμμα και τις κινήσεις όλων) όταν βγήκε η Αηδόνα -Βασιλική Δρίβα να πει τον σπαρακτικό της μονόλογο, είτε στις πολλές και διαφορετικές εκπλήξεις που επεφύλασσε ο Νίκος Καραθάνος. Όπως στη σκηνή που λέει, σε απόλυτο ντελίριο, τα ονόματα όλων των πουλιών, και κάπου εκεί, δίπλα στον κούκο, ακούγεται και ο… Λούκος!

Τα Πλην (-)

• Η μετάφραση. Θα έλεγα ότι είχε άνισα μέρη. Υπήρχαν στιγμές που ο Γιάννης Αστερής που την υπογράφει, έδωσε ποιητικότητα, τρυφερότητα και αμεσότητα, κι άλλες φορές που ήταν πεζή και προβλέψιμη σαν λόγος.

• Η σκηνή της τούρτας. Με προφανές το κλείσιμο του ματιού στον βωβό κινηματογράφο ή σε παλιές ελληνικές ταινίες και στη λαϊκή επίκληση του γέλιου, θα μπορούσε αυτή η σκηνή να μην τραβήξει τόσο πολύ.

Το Αθροισμα (=)

• Η επιτυχία μιας παράστασης φαίνεται στα πρόσωπα των θεατών στο τέλος της. Και στο χειροκρότημα, βέβαια. Και τις δύο βραδιές η ξέχειλη Επίδαυρος αποθέωσε τους συντελεστές της παράστασης, αρκετοί χειροκροτούσαν όρθιοι, και πολλών τα πρόσωπα είχαν το χαμόγελο της πληρότητας και της ευδαιμονίας. Όχι όλων. Αρκετοί είχαν αντιρρήσεις, αρκετοί είχαν απορίες. Αλλά αυτό δεν δημιουργεί, μια παράσταση που φέρνει μια νέα πρόταση και ανατρέπει τα αναμενόμενα;