Εκεί που πριν βασίλευε το σκοτάδι, σήμερα λάμπουν προβολείς. Εκεί που σωριάζονταν άχρηστα αντικείμενα και σκουπίδια, προβάλλουν εικαστικές εγκαταστάσεις. Εκεί που ανάσαινες με δυσκολία, τώρα ανασαίνεις με ανακούφιση.
Δεν πέρασαν ούτε έξι μήνες από την τελευταία επίσκεψη μου στο «-1» του Ωδείου Αθηνών· τότε που αντίκριζα μια ολότελα αποκαρδιωτική εικόνα στο ημίφως: Σκόνη, υγρασία, παλιά έπιπλα να σχηματίζουν ακαθόριστες στοίβες και περιστέρια να φτεροκοπούν σε χαμηλές πτήσεις στο εσωτερικό του κτηρίου. Όμως, το μεσημέρι της Παρασκευής, το ίδιο τοπίο ήταν μεταμορφωμένο· κι αγνώριστο. Η μοντερνική λιτότητα στην αρχιτεκτονική του Ιωάννη Δεσποτόπουλου αναδεικνυόταν πια καθαρά κι ανεμπόδιστα, σοκάροντας στη σκέψη ότι επί 40 χρόνια θαβόταν σε μια μίζερη αφάνεια. Η, καταλυτικής σημασίας, παρέμβαση του «Νέον», που εγκαθιστά στα έγκατα του Ωδείου τη νέα του έκθεση «Η υπέρβαση της Αβυσσος», δημιουργεί για τον ιστορικό οργανισμό μια νέα κι αισιόδοξη προοπτική.
Πρόκειται, σίγουρα, για μιαν υπέρβαση. Σε συνεργασία με τον πρόεδρο του Ωδείου, Νίκο Τσούχλο, ο πολιτιστικός οργανισμός κοινής ωφέλειας του «Νέον» – με την υπογραφή του συλλέκτη Δημήτρη Δασκαλόπουλου – παρουσιάζει την τρίτη, εμπλουτισμένη εκδοχή της «Αβύσσου» (ύστερα από τη φιλοξενία της στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Κρήτης και στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης).
Η υπέρβαση ωστόσο την οποία ευαγγελίζεται το εικαστικό αυτό συμβάν συντονίζεται με την καζαντζακική θεώρηση για τη ζωή και το θάνατο. Ο επιμελητής της και ιστορικός Δημήτρης Παλαιοκρασσάς επικαλείται τα πεφωτισμένα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη που υπενθυμίζουν πως «ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή». «Η έκθεση ακολουθεί αυτήν την τροχιά. Είναι μια ελεύθερη μετάφραση της “Ασκητικής” του Καζαντζάκη» εξηγεί ο κ. Παλαιοκρασσάς, επισημαίνοντας ότι, για πρώτη φορά, το πολύτιμο χειρόγραφο της, συνοδεύει μια έκθεση.
Από τη γέννηση και τη γενέθλια μήτρα ως στο θάνατο που εγκλωβίζεται σε μαρμάρινα μνημεία και μυρωδιές από αναθήματα, «Η υπέρβαση της Αβύσσου» ακολουθεί όλους τους σταθμούς της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε έξι δωμάτια – συμβολικούς τόπους αυτού του θνησιγενούς ριζικού, 34 καλλιτέχνες και 40 έργα καταγράφουν στιγμές του: Το Big Bang της γέννησης στο σημείο εκκίνησης του, στο γυναικείο αιδοίο του Μάικ Κέλει, η θρυλική βίντεο – εγκατάσταση της Μαρίνα Αμπράμοβιτς να καθαρίζει τελετουργικά οστά από το αιμάτινο πέπλο τους, το χαοτικό βίντεο – περφόρμανς του Τζον Μποκ, η ηχητική κόλαση του Μαρκ Γουόλινγκερ πάνω στο «Ρέκβιεμ» του Βέρντι, τα πορφυρά βουνά από βελούδο της Μάρως Μιχαλάκου, τα απομεινάρια του εκρηκτικού δείπνου μιας ελληνικής οικογένειας στην εκκρεμή εγκατάσταση της Ιωάννας Πανταζοπούλου, η επιβλητική ταφόπλακα της Τζένι Χόλζερ, το συγκινητικό ανάθημα του Αλέξη Ακριθάκη. Είναι όλα τους ποιητικά και ή και ρεαλιστικά αποσπάσματα του ανθρώπινου βίου και συνάμα μαρτυρίες μιας αλήθειας: Πως η ανθρώπινη δημιουργικότητα ξεπερνά, αν δεν νικάει, το θάνατο.
«Η σύγχρονη τέχνη είναι ηρωική τέχνη γιατί δεν προσβλέπει στην αιωνιότητα. Μιλάει γι’ αυτό που μας συμβαίνει, για την αγωνία του τώρα δηλαδή. Το ποιος θα υπερβεί την άβυσσο είναι δικό του θέμα» διαφωνεί η διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Κρήτης, Μαρία Μαράγκου αναγνωρίζοντας στην «Αβυσσο» μια «πολιτική έκθεση με δυνατά έργα» που φιλοξενείται στην πατρίδα της «την Αθήνα, την πόλη της Αβύσσου. Εδώ με ένα βήμα και μπορούμε να βρεθούμε στα Τάρταρα».
Στην αθηναϊκή εκδοχή της έκθεσης εγκολπώνεται και το κοινό έργο των Γιώργου Κουμεντάκη και Σταύρου Γασπαράτου, μια λυρική ηχητική και μουσική εγκατάσταση, που φέρνει το «Νέον» σε σύμπραξη με την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Ακολουθώντας τη διαδρομή από δωμάτιο σε δωμάτιο, από τη μια στην άλλη συστάδα των έργων, από την “εκκλησία” του Δεσποτόπουλου στους μακρόστενους διαδρόμους του και τις αχανείς αίθουσες, συμμετέχεις σ’ ένα γόνιμο διάλογο που μόλις έχει ξεκινήσει· ανάμεσα στο μεγαλειώδες κτιριακό συγκρότημα της Βασιλίσσης Σοφίας και της σύγχρονης τέχνης όπως εκπροσωπείται από μια αληθινά – αισθητικά και λειτουργικά – καλοδομημένη έκθεση.
Χρειάστηκαν 2.5 μήνες εντατικών εργασιών (στο πλαίσιο των οποίων εκδόθηκε άδεια λειτουργίας για το χώρο με εγκρίσεις πυρασφάλειας και πυρόσβεσης) για να ολοκληρωθεί αυτό το μερικό έργο αποκαστάστασης. Οι εργασίες δεν επενέβησαν συνειδητά στο σώμα του κτηρίου· αντίθετα τα πρώτα υλικά του μαρμάρου και του σκυροδέματος συνομιλούν άθικτα με την έκθεση που θα διαρκέσει έως τις 19 Ιανουαρίου του 2017. Στη συνέχεια, όπως ενημερώνει και η διευθύντρια του «Νέον», Ελίνα Κουντούρη, ο χώρος θα επιστρέψει και πάλι στη διαχείριση του Ωδείου, ώστε να ενισχύσει το πολύπλευρο και χωρίς καμία κρατική χρηματοδότηση, έργο του.
