Στην πρόβα: «Ακυβέρνητες πολιτείες – Η Λέσχη» στο θέατρο Τέχνης – Έρωτας, πόλεμος και Ιστορία στην πόλη της Ιερουσαλήμ

Στην τελική ευθεία για την πρεμιέρα της «Λέσχης», του πρώτου μέρους των «Ακυβέρνητων Πολιτειών» – της αριστουργηματικής τριλογίας του Στρατή Τσίρκα – μπαίνουμε στην πρόβα της παράστασης και συνομιλούμε με τη σκηνοθέτη και εμπνεύστρια της μεταφοράς στους στο θέατρο Εφη Θεοδώρου καθώς και τους πρωταγωνιστές της. Αποκλειστικές φωτογραφίες από την Ελίνα Γιουνανλή.

12.03.2017

Ο μελαγχολικός ήχος από το διάλογο του ακορντεόν και του πιάνου ανεβαίνει ως τα μαρμάρινα σκαλιά του Υπογείου. Περνώντας το κατώφλι της σκηνής όπου, τώρα μια μεγάλη βιβλιοθήκη κοσμεί το μέτωπο της, πρόσωπα πολλά και γνώριμα περνούν από μπροστά μου ντυμένα στα λευκά ρούχα της ερήμου ή στις παλ χακί στρατιωτικές στολές, κουβαλώντας θαρρείς μια μυρωδιά από τη ζέστη και τη σκόνη της ορεινής Ιουδαίας. Πρόσωπα ηθοποιών, πολλά και γνώριμα, οργώνουν τη μικρή σκηνή του Τέχνης – καθένα από αυτά υπακούοντας σε μια εντελώς προσωπική τελετουργία, όπως επιβάλλει η προθέρμανση της πρόβας: Ο Δημήτρης Πασσάς περιφέρεται εδώ κι εκεί ψιθυρίζοντας λόγια του ήρωα του, η Ηλέκτρα Νικολούζου προβάρει μια λευκή οργάντζα πάνω στα μαλλιά της, η Ανθή Ευστρατιάδου δοκιμάζει τρόπους για να σβήσει κομψά ένα τσιγάρο, η Κατερίνα Λυπηρίδου στροβιλίζεται χαριτωμένη μέσα στα βαθιά μπλε σατέν, ο Μανώλης Μαυροματάκης σκαλίζει το ακορντεόν του.

_{Ηλέκτρα Νικολούζου, Θανάσης Βλαβιανός, Γιώτα Μηλίτση, Μάνος Στεφανάκης.}

Οκτώ μέρες πριν την πρεμιέρα της «Λέσχης» – την πρώτη στη θεατρική μεταφορά της μνημειώδους τριλογίας των «Ακυβέρνητων Πολιτειών» από τον Στρατή Τσίρκα – στην ιστορική σκηνή του Τέχνης και η σκηνοθέτις της, Έφη Θεοδώρου ξυπνά όλες αυτές τις μικρές εστίες αυτοσυγκέντρωσης με μια γλυκιά παρότρυνση· «Να μπούμε ερωτικά!» λέει στη δεκαμελή ομάδα της που χρειάζεται λίγα δευτερόλεπτα για να συσπειρωθεί γύρω από τη λογοτεχνική μαρτυρία του Τσίρκα. Καλοκαίρι του 1942, ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος σε εξέλιξη, οι κυνηγημένοι της Μέσης Ανατολής βρίσκουν καταφύγιο στα Ιεροσόλυμα – την ιερή πόλη όπου τώρα συνιστά «ένα φρικτά κομματιασμένο μπακλαβαδωτό», από διαφορετικά έθνη, γένη, φύλα, φυλές και θρησκεύματα – και ο Ελληνας Μάνος Συμωνίδης, διανοούμενος, ενταγμένος στο αριστερό κίνημα απαντάται εκεί με την Έμμη Μπόμπρετσμπεργκ, σύζυγο αυστριακού διπλωμάτη με σώμα και ψυχή αχαλίνωτο.

_{Η σκηνοθέτις της «Λέσχης», Εφη Θεοδώρου.}

«Αυτή η πολυδιάσπαση φωνών, καταβολών, γλωσσών, συνειδήσεων, εμπειριών, απόψεων και ιδεών, είναι ιδρυτική για τη “Λέσχη’’, συνιστά τη γοητεία της αλλά και τη δυσκολία της δραματουργίας και της σκηνικής πραγμάτωσης της. Καθώς οι φωνές εναλλάσσονται για να αφηγηθούν ένα γεγονός, να το βάλουν στο μύλο των ιδεών ή να προκαλέσουν δραματικές συγκρούσεις γύρω από αυτό, πραγματικότητα και φαντασίωση, νατουραλισμός και λυρισμός, επικό στοιχείο και εσωτερικός παραληρηματικός μονόλογος συνυπάρχουν, πολλαπλασιάζοντας τα κάτοπτρα της πρόσληψης για τους θεατές. Πολλοί αφηγητές, πολλοί τόποι και χρόνοι δράσης, πολλές ερμηνείες της πραγματικότητας, κατακερματισμός της πλοκής με αναδρομές στο παρελθόν και με προβολές στο μέλλον μέσα από τα όνειρα των προσώπων: Ιδού οι δραματουργικές και σκηνικές προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει κάθε βράδυ μια αφηγηματική κοινότητα δέκα ηθοποιών διαρκώς επί σκηνής» εξηγεί η Έφη Θεοδώρου που, εκτός από σκηνοθέτις της παράστασης, είναι και η εισηγήτρια της σκηνικής μεταφοράς των «Ακυβέρνητων Πολιτειών», μια συμπαραγωγή του Εθνικού και του Θεάτρου Τέχνης η οποία θα ολοκληρωθεί σε ορίζοντα δύο χρόνων.

_{Μανώλης Μαυροματάκης, Ανθή Ευστρατιάδου, Δημήτρης Πασσάς.}

«Η Λέσχη» της κατοικεί σ’ ένα χώρο λογοτεχνικής, θαρρείς, λέσχης, όπου το τοπίο ορίζει μια μεγάλη μετωπική βιβλιοθήκη, ένα γραφείο, ένα σαλόνι κι ένα σωρό vintage αναφορές (από την Αση Δημητροπούλου). Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που η Θεοδώρου καταπιάνεται με τη «Λέσχη» του Στρατή Τσίρκα. Ήταν την Άνοιξη του 2009 όταν στο πλαίσιο μαθημάτων δραματουργίας στη σχολή του Εθνικού είχε δουλέψει από κοινού με τριτοετείς φοιτητές της πάνω στη διασκευή της, την οποία υπογράφει και τώρα. Αυτή τη φορά θέτει ως προτεραιότητα της δραματοποίησης την απόλυτη τήρηση της δομής του μυθιστορήματος. «Μου φαίνεται πολύ σημαντική η βαθμιαία αποκάλυψη της πραγματικότητας για αισθητικούς, θεατρικούς και ιδεολογικούς λόγους. Ο Τσίρκας φανερώνει ψηφίδα- ψηφίδα την τοιχογραφία του, αυτό έχει συνέπεια ως προς τη ροή του χρόνου, την πολυπρισματική απόδοση των χαρακτήρων και την έκβαση της πλοκής. Με την πιρουέτα της αποκάλυψης της λειτουργίας της Λέσχης φωτίζεται αναδρομικά όλη η, μέχρι τώρα, δράση και τα συμβάντα παίρνουν μια εντελώς διαφορετική αξία, την πραγματική – πολύ πικρή και κυνική, είναι γεγονός» σημειώνει η ίδια, παρότι αποφασίζει να εμπλουτίσει την αφήγηση της παράστασης με αποσπάσματα από τα ημερολόγια και την αλληλογραφία του Τσίρκα που ο ίδιος συνέτασσε κατά τη διάρκεια γραφής της τριλογίας.

_{Μανώλης Μαυροματάκης.}

«Να ζήσεις ή να καταγράφεις τη ζωή σου;» αναρωτιέται, μεταξύ άλλων, ο Τσίρκας και οι αγωνίες του κουρνιάζουν μαζί με λόγια της «Λέσχης» στα στόματα των πρωταγωνιστών. Οι ρόλοι, δηλαδή, γλιστρούν προς την αφήγηση και το αντίστροφο· «κινούμαστε εντός κι εκτός των ρόλων – επί ξηρού ακμής – αλλά όχι εκ του ασφαλούς. Παθαίνουμε» διαπιστώνει ο Δημήτρης Πασσάς, ενσαρκωτής του Μάνου Συμωνίδη, αυτού του τριαντάρη αριστερού διανοητή που, αποσκιρτώντας από το αντιφασιστικό κίνημα, γίνεται παρατηρητής ενός κόσμου που βιώνει κι απηχεί την ψυχοπαθολογία του πολέμου και της μοναξιάς στον άνθρωπο. Για τον Δημήτρη Πασσά ο Συμωνίδης είναι – όπως ο Μίλαν Κούντερα θα έλεγε – «o αληθινός αντίπαλος του ολοκληρωτικού κιτς, ο άνθρωπος που θέτει ερωτήσεις. Κι η ερώτηση είναι σαν το μαχαίρι, που σχίζει το ζωγραφισμένο μουσαμά του σκηνικού για να μπορέσει κανείς να δει από πίσω. Ο εχθρός του δεν είναι ο κομμουνισμός, είναι το κιτς!».

_{Δημήτρης Πασσάς.}

Πίσω στη σκηνή, έρχεται η στιγμή που ο Μάνος Συμωνίδης θα γνωρίσει την Εμμη κι έκτοτε ο έρωτας θα κυριεύσει τη ζωή του, το ίδιο δυναμικά όπως κι ο πόλεμος. «Η Εμμη αφήνεται στη ζωή με μια αφοπλιστική αθωότητα και ταυτοχρόνως με μια ορμή σχεδόν σαν αυτή που έχουν τα ζώα ή τα παιδιά. Διαβάζει ποίηση και μπορεί μέσα σ’ αυτήν την τρομακτική ατμόσφαιρα του πολέμου να ονειρεύεται το όνειρο. Είναι από εκείνα τα πλάσματα που δεν αντιστέκονται. Το ιδανικό θύμα της οποιαδήποτε λέσχης. Αυτή που βλέπει την άβυσσο και πέφτει – όπως γράφει και ο Τσίρκας. Δεν φοβάται. Βουτά στα νερά της ποίησης, του έρωτα, του πόθου, του ανεκπλήρωτου» παρατηρεί η Ηλέκτρα Νικολούζου που την υποδύεται. Αυτή η γυναίκα θα σηματοδοτήσει για τον Συμωνίδη την Διοτίμα του, «την ιδανική, την άσπιλη, πράγμα που δεν ισχύει. Ο Μάνος βλέπει στην Εμμη αυτό που έχει εκείνος ανάγκη – όπως συμβαίνει τις πιο πολλές φορές στον έρωτα. Μέσα από εκείνην αναγεννάται και συντρίβεται».

_{Ηλέκτρα Νικολούζου.}

Με την ίδια, σχεδόν, διαπίστωση μοιάζει να ολοκληρώνει και ο Στρατής Τσίρκας τη «Λέσχη»· με την γνώση πως «ο έρωτας και ο θάνατος ταυτίζονται» και πως «οι ερωτικές σχέσεις βρίσκονται στον πραγματικό κόσμο – όχι στο πνεύμα». Ο Δημήτρης Πασσάς ομολογεί πως αισθάνεται γοητευμένος από το λόγο του Τσίρκα. Λέει πως η γλώσσα του είναι προσωπική, κοσμοπολίτικα ελληνική, ένα μωσαϊκό επιρροών. «Ο δύσκολος δρόμος που πήραμε για να γνωρίσουμε και να πραγματευτούμε αυτό το λόγο γεννά, δυνάμει, στιγμές ποίησης» συμπληρώνει.

Η σκηνή του Υπογείου γεμίζει με ανθρώπους περιπλανώμενους και μόνους. Φωνές και ψίθυροι, ήχοι από βήματα και ουρλιαχτά ενός άγνωστου μέλλοντος, όλη η σπορά των Γεροσολύμων του ’42, «της πιο αλλόκοτης πολιτείας». Στην άκρη της πλατείας η Εφη Θεοδώρου και ο Ερμής Μαλκότσης (επί του κινησιολογικού σχεδιασμού) διακόπτουν ξανά και ξανά τη ροή της σκηνής αναζητώντας, όπως λένε, «τη σωστή ποιότητα της κίνησης» από την ομάδα.

_{Ο χορογράφος Ερμής Μαλκότσης και η σκηνοθέτις Εφη Θεοδώρου.}

«Ο κόσμος σάπισε», λέει κάποιος ανάμεσα στους πολλούς κι αμέσως ο λόγος του Τσίρκα υπενθυμίζει αυτό που πάντα διέθετε: Το ύψος του κλασικού που μπορεί να μιλήσει στους ανθρώπους κάθε εποχής. «Από το 2010 κιόλας η γενιά μου σ’ αυτή τη χώρα – και σε άλλες – έχει χάσει πολλές μάχες. Της τα έδωσαν όλα, αδίκως, και της τα πήραν πάλι, αδίκως, πίσω. Την έπνιξαν σε μια πολύχρωμη μπιτάτη σόσιαλ μίντια κιτσαρία. Νιώθω – νιώθουμε – σαν γερασμένο παιδί. Το βιβλίο αυτό με παρηγορεί· μου θυμίζει “πόσο γέρασα σ’ένα χρόνο”, όπως λέει ο Τσίρκας, αλλά με γεμίζει και με την ελπίδα ότι μπορώ να ξανανθίσω», σχολιάζει ο Δημήτρης Πασσάς, φέροντας τη σκέψη του έργου στο σήμερα. Η Ηλέκτρα Νικολούζου πάλι, εντοπίζει μια διαχρονική αξία του: «Ο συγγραφέας εστιάζει στον εσωτερικό, τον μέσα πόλεμο του ανθρώπου με την πίστη, τις ιδέες, τον έρωτα, την παραφορά, τα πρέπει, το μυαλό, την καρδιά αλλά και στην εξωτερική μάχη, τον πόλεμο, τη σκληρή αβάσταχτη πραγματικότητα. Με αφορά απόλυτα αυτό το δέσιμο των δύο κόσμων. Γιατί η μάχη για τον άνθρωπο είναι ίδια μέχρι και σήμερα. Μέχρι και τώρα που ο αιώνιος χρόνος πάνω από τα κεφάλια μας τρέχει».

_{Κατερίνα Λυπηρίδου.}

Η φωνή της σκηνοθέτη για διάλειμμα είναι το σύνθημα για αποφόρτιση. Μια ξαφνική ησυχία ορίζει πια το χώρο του Υπογείου που θα στεγάσει επισήμως τη «Λέσχη» από τις 17 Μαρτίου. Η «Λέσχη» της Εφης Θεοδώρου είναι το πρώτο σκηνικό δείγμα των «Ακυβέρνητων Πολιτειών» με την «Αριάγνη» σε σκηνοθεσία Γιάννη Λεοντάρη ν’ ακολουθεί το φθινόπωρο για να ολοκληρωθεί σ’ ένα χρόνο από τώρα με τη «Νυχτερίδα» σε σκηνοθεσία Αρη Τρουπάκη. Και στις τρεις παραστάσεις θα χρησιμοποιηθεί ο ίδιος δεκαμελής θίασος (οι περισσότεροι εκ των οποίων μπήκαν στην ομάδα μετά από ακρόαση) αλλά όχι απαραίτητα στους ίδιους ρόλους.

Αποσπάσματα της «Λέσχης» που συνομιλούν με το σήμερα – Επιλέγει η Έφη Θεοδώρου

Όλα μου φαίνονται σαν παραμύθι. Κάτι μου λέει πως άρχισε ήδη το ταξίδι του γυρισμού. Μυρίζω Ευρώπη. Η κατάσταση δεν μπορεί, αδύνατο να είναι τόσο κρίσιμη.
Να δεις κάτω τι γίνεται. Σωστός πύργος της Βαβέλ. Παιδιά, γριές, φαντάροι, προσφυγιά. Μόνο ένα μπάνιο και καθόλου κουζίνα!
Δεν ήξερα πως η μοναξιά πίνεται γουλιά-γουλιά. Μήτε πως είναι τόσο πικρή.
Τόσοι άνθρωποι, ναυάγια της καταιγίδας που σαρώνει τον κόσμο. Μόνοι και ξεκομμένοι, στο περιθώριο του κόσμου, του έθνους τους.
Σε μια ώρα κρίσης, ένας ουμανιστής, θα προτιμήσει να πεθάνει μάλλον με τους φίλους του, παρά για τούτο ή για κείνο το δόγμα.
Γιατί νομίζετε πως γίνουνται οι πόλεμοι;
Η σκηνογραφία του βάθους έδειχνε στρατόπεδα συγκέντρωσης και βομβαρδισμένες πόλεις, αλλά ήταν σαν να είχε ξεχαστεί από άλλο έργο, κάποιο δράμα πολεμικό. Αυτή ήταν λοιπόν η ζωή; Μήτε φάρσα, μήτε τραγωδία. Πολύπλοκη, αντιφατική, ρευστή. Το καλό και το κακό; Αλλά με ποιανού μέτρα;
Αγαπάτε λοιπόν τον ξένον διότι εσείς ξένοι εστάθητε εν τη γη της Αιγύπτου.
Οι ερωτικές σχέσεις βρίσκονται μόνο στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο που μας σμίγει, όχι στο πνεύμα.
‘’ Πώς παρεδόθημεν τη φθορά;’’
Πώς θα φτιάξουμε τον κόσμο καλύτερο από τον παλιό μα να είναι πάλι ο παλιός;
Υπάρχουν εκείνοι που δεν αντιστέκονται κι εκείνοι που αντιστέκονται.
Έχετε πολύ και δύσκολο δρόμο να τρέξετε, πολλές παγίδες ν’ αποφύγετε, πολλούς προδότες να ξεσκεπάσετε, πολλές και σκληρές θυσίες να κάμετε, πριν απελευθερωθεί η Ελλάδα.
Δε θέλω πια να μ’αγαπάς, αν εξακολουθείς να μ’ αγαπάς με τον τρόπο που μ’ αγαπούσες.
Τέχνη είναι να δείξεις ζωή, ζωντανούς ανθρώπους.
Δεν μπορεί να νοηθεί τέχνη δική μας αυτόν τον καιρό αν δε δίνει τον αγώνα του λαού και να τον δίνει βιωμένα.
Ότι βλέπω καταθέτω, μια μαρτυρία. Δεν είναι η συνείδησή μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο.