Συν & Πλην: Θεία Κωμωδία στη Στέγη

Το έργο

Ενα ταξίδι στον Κάτω Κόσμο, ένα κείμενο γραμμένο στις αρχές του 14ου αιώνα, που χρειάστηκε 15 χρόνια για να γραφτεί, ένα επικο αφηγηματικό ποιήμα 14.233 ομοιοκατάληκτων 11σύλλαβων στίχων που χωρίζεται σε τρία μέρη: Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος. Ενα ταξίδι που διαρκεί, στο ποίημα, επτά ημέρα (όσο και η δημιουργία του κόσμου) είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, πρωταγωνιστεί ο συγγραφέας του, και συνοδοιπόροι του σ’ αυτή τη διαδρομή, μέχρι να χαθούν, είναι ο Βιργίλιος και μια γυναίκα, η Βεατρίκη, που όπως λένε οι μελετητές της «Θείας Κωμωδίας» μάλλον αναφέρεται στην ισόβια αγαπημένη του Δάντη, τη Beatrice Portinari. Πρόκειται για ένα από τα πιο εμβληματικά κείμενα της παγκόσμιας γραμματείας, που επηρέασαν πολλά μεταγενέστερα έργα καθώς και τη σκέψη άλλων καλλιτεχνών, που διαρκώς επιστρέφουν στην αναπαράστση της «Θείας Κωμωδίας» και πάντα, ο κάθε καλλιτέχνης, σε κάθε τόπο και κάθε εποχή επιχειρεί να αναπαραστήσει τις δικές του αγωνίες, το δικό του δέος, με τις αναζητήσεις που ακουμπούν στην παιδεία του καθενός και στην εποχή του. Και μ’ αυτή την παράσταση στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, είναι η πρώτη φορά που Ελληνες καλλιτέχνες καταπιάνονται μ’ αυτό το κείμενο. Και είχαμε μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε τη δική τους ανάγνωση.

Η παράσταση

Και σιγά σιγά ξεδιπλώνεται ο λόγος του Δάντη, οι φράσεις που «ζωγραφίζουν» την έκπληξη και το δέος του καθώς φτάνει στον Κάτω Κόσμο. Ο Βιργίλιος του εξηγεί, τον «ξεναγεί», του επισημαίνει. Και ήδη ο λόγος, τα ερωτήματα, οι διαπιστώσεις του Δάντη από την κάθοδό του στην Κόλαση, φτάνουν στους θεατές. Σημειώνω φράσεις, από τη μετάφραση, εκείνη την πολύ παλιά, του Κώστα Καιροφύλα, έτσι όπως την επιμελήθηκε και την «χτένισε» μοναδικά, ο Νίκος Α. Παναγιωτόπουλος, «… γιατί καλά ακούει, αυτός που σημειώνει». «… γιατί είχε χαθεί ο ίσιος δρόμος»• «η αθανασία δεν δίνεται χάρισμα, είναι κατάκτηση», κ.ά.

Και σιγά σιγά, ανεπαίσθητα, καθώς οι στροβιλισμοί συνεχίζονται, με διαρκή αρμονία με τον λόγο του Δάντη, αρχίζει να κατεβαίνει ένα πάνινο στέγαστρο, πάνω από το κουαρτέτο. Είναι το σκοτάδι της Κόλασης, είναι τα επίπεδα καθόδου στον Κάτω Κόσμο, πάντως πολύ αργά, αλλά σταθερά, αυτό το πάνινο στέγαστρο συνθλίβει. Πάντα μαζί με τον λόγο του Δάντη που ακούγεται. Και όταν το πάνινο στέγαστρο έχει καταπιεί αυτούς που είναι κάτω του, κυριαρχεί απόλυτο σκοτάδι, και τότε, από τις χαρακιές του πανιού αναδύονται, στο φως, οι ίδιοι. Στο Καθαρτήριο. Με τον ίδιο τρόπο, με τους ηθοποιούς, πάντα στα πατίνια, να εκφέρουν σαν σε χορωδία αναγεννησιακή το λόγο κάποιες στιγμές, με τον Δάντη να αναζητά την αλήθεια του Κάτω Κόσμου και να αναρωτιέται για τις μεταφυσικές απορίες του, και να μεταφέρεται σιγά σιγά στο τρίτο μέρος, στον Παράδεισο. Τότε που το ευφυέστατο και λειτουργικότατο σκηνικό της Εύας Μανιδάκη έγινε αέρινο, διαπερατό, είχε κίνηση και άνεση κι όχι στρίμωγμα και τιμωρητική ασφυξία. Και τότε ήταν η ώρα των αποχαιρετισμών. Γιατί πόσο να μείνουν οι ζωντανοί στον Κάτω Κόσμο; Και ο Δάντης αποχαιρετά τη Βεατρίκη (στην πιο αδύναμη μάλλον σκηνή της παράστασης) και επιστρέφει. Στη νέα γνώση, στις διαρκείς αναζητήσεις, στις μνήμες, στη νοσταλγία.

• Η σκηνοθεσία και η δραματουργία. Η Αργυρώ Χιώτη υπηρέτησε με απόλυτη συνέπεια και αφοσίωση το σκεπτικό με το οποίο διάβασε τη «Θεία Κωμωδία» και με τη βοήθεια του Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου και όλης της ομάδας των Vasistas κατάφεραν να κατεβάσουν στην πλατεία την ψύχη της «Θείας Κωμωδίας». Τον παλμό, τη συγκίνηση, την αγωνία, την κατάνυξη.

• Τα σκηνικά. Δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν πιο ταιριαστά, σε απόλυτη εναρμόνηση με την ανάγνωση της Αργυρώς Χιώτη τα σκηνικά της Εύας Μανιδάκη, ίσως από τις ωραιότερες στιγμές της. Με λιτότητα, με ευφυΐα και φαντασία, με υψηλού επιπέδου αισθητική.

• Οι φωτισμοί. Σπουδαίος, παρά το νεαρό της ηλικίας του, στην τέχνη του φωτισμού ο Τάσος Παλαιορούτας. Και σ’ αυτή την περίπτωση, σ’ αυτή την παράσταση, μετείχε πρωταγωνιστικά (μαζί με τα σκηνικά της Εύας Μανιδάκη) στο τελικό αποτέλεσμα. Φωτίζοντας τα σκοτάδια, τις αγωνίες, τα επίπεδα της Κόλασης, το Καθαρτήριο, τον Παράδεισο, τις ψυχές που περιστρέφονται. Μα μαεστρία και υποβλητική λιτότητα.

• Το σύνολο. Μεταφέρθηκε ατόφια και καθηλωτική η λειτουργία της ομάδας Vasistas σ’ αυτή την παράσταση. Με την έννοια ότι κανείς δεν ξεχώρισε, ότι όλα και όλοι λειτούργησαν για το τελικό αποτέλεσμα, και ήταν ένα από τα συν. Οχι μόνο για το θεατρικό κομμάτι.

Τα Πλην (-)

• Οι ερμηνείες. Ακριβώς ίσως επειδή λειτουργεί περισσότερο η έννοια της ομάδας, κανείς από τους ηθοποιούς δεν ξεχώριζε ως μονάδα (με εξαίρεση ίσως τον Δάντη και τον Βιργίλιο, που είχαν διακριτό ρόλο).

• Η επανάληψη του μοτίβου. Ασφαλώς ήταν μια σαφής ανάγνωση, αλλά κάποιες στιγμές υπήρχε μια επανάληψη που κούρασε λίγο. Η μόνη εναλλαγή ήταν αυτή του σκηνικού και των φωτισμών.

Το άθροισμα (=)

Μια παράσταση που έκανε πρωταγωνιστή τον λόγο (τι άλλο σ’ ένα τέτοιο κείμενο;) και «υποχώρησε» με σεβασμό επιλέγοντας μια σπαρακτική λιτότητα, που όμως δεν άφησε έξω κανένα από τα πραγματικά στοιχεία του θεάτρου: τον λόγο πρώτα και κύρια, την κίνηση, τα σκηνικά, τους φωτισμούς, την αίσθηση.