Mιχαήλ Μπαρίσνικοφ και Βάσλαβ Νιζίνσκι: Η φοβερή ιστορία πίσω από μια παράσταση

Το 1979, ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν προσεγγίζει το Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ προτείνοντας του να υποδυθεί το Βάσλαβ Νιζίνσκι. Είναι η σπουδαιότερη και συνάμα μια από τις – κατά δήλωση του – «τουλάχιστον 15 προτάσεις» που έχει δεχθεί μέχρι σήμερα για να ζωντανέψει το βασανισμένο βίο του Ρωσο-Πολωνού θρύλου. Δεν γνωρίστηκαν ποτέ, μα η σχέση του Μπαρίσνικοφ με το Νιζίνσκι ήταν, χωρίς υπερβολή, μοιραία. Για την ιστορία, το σχέδιο του Μπέργκμαν θα ναυαγούσε και ο τρομερός Ρώσος θα συναντούσε τον ίδιο “ρόλο”, 33 χρόνια αργότερα.

_{Ο Μιχαήλ Μπαρίνσκικοφ εν δράσει.} 

Στη Νέα Υόρκη του 2013, ο εξπρεσιονιστής Μπομπ Γουίλσον κάνει πρόβες στο «The old woman» του Δανιήλ Χαρμς εγκαινιάζοντας τη θεατρική του συνεργασία με το Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ. Είναι η στιγμή που και οι δυο τους ανακαλύπτουν την εμμονή που τρέφουν για το ημερολόγιο του Νιζίνσκι: Τα απομνημονεύματα μιας καταγραφής έξι εβδομάδων, όπου ο χορευτής- θρύλος των αρχών του 20ου αιώνα έχει εγκαταλείψει τον εραστή και ιμπρεσάριο του, Σεργκέϊ Ντιαγκίλεφ, ματαιωμένος παντρεύεται μια Ουγγαρέζα αριστοκράτισσα – θαυμάστρια του κι εκτοπίζεται βίαια από τον κόσμο της τέχνης· στα πρόθυρα της σχιζοφρένειας, θύμα της οποίας θα πέσει για το υπόλοιπο της ζωής του γράφει παραληρηματικά και ακατάπαυστα. «Ξαφνικά σταματήσαμε την πρόβα κι αρχίσαμε να συζητάμε για την κληρονομιά του Νιζίνσκι. Γιατί όσο κι αν επρόκειτο για έναν εκπληκτικό χορευτή, την ίδια ώρα ήταν και ο δημιουργός του πιο συνταρακτικού έργου λογοτεχνίας που υπέγραψε ένας άνθρωπος στο κατώφλι της τρέλας. Ο Χένρι Μίλερ είχε πει πως τα ημερολόγια του αποτέλεσαν ένα από τα πιο εντυπωσιακά γραπτά πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση» ανακαλεί σήμερα ο Μπαρίσνικοφ.

_{Ο Αμερικανός μετρ του εξπρεσιονισμού, Μπομπ Γουίλσον.}

Ο Μπομπ Γουίλσον – που στην παιδική του ηλικία μεγάλωσε με το στίγμα των σοβαρών μαθησιακών δυσκολιών – δεν έκρυψε ποτέ το ενδιαφέρον του για περιστατικά ψυχικών ή νοητικών διαταραχών. Ως φοιτητής εργαζόταν εθελοντικά σε κέντρα ατόμων με νοητική στέρηση ενώ ως σκηνοθέτης έστεψε για πρωταγωνιστή του σε αρκετά project τον Κρίστοφερ Νόουλς, ένα παιδί με προβλήματα αυτισμού. Δεν κρύβει λοιπόν τον ενθουσιασμό του όταν συνειδητοποιεί πως το όνειρο του να θεατροποιήσει το πορτρέτο του Νιζίνσκι βρίσκει το άλλο του μισό στο πρόσωπο του «Μίσα». Για την ακρίβεια, ο κορυφαίος χορευτής του πρώτου μισού του 20ου αιώνα ανταμώνει με τον κορυφαίο χορευτή του δεύτερου μισού του. «Λοιπόν, είναι ή τώρα ή ποτέ· ο χρόνος κυλάει» λέει ο Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ στο Γουίλσον, αποδεχόμενος χωρίς δεύτερη σκέψη τη συνεργασία. «Ήξερα ότι θα είναι μια πολύ απαιτητική σωματικά παράσταση και σκέφτηκα ότι δεν θα μπορώ να τη φέρω σε πέρας μετά τα 70» ομολογεί ο Μπαρίσνικοφ – που παρόλα αυτά, στα 70 του χρόνια περιοδεύει ανά τον κόσμο με το «Letter to a man». Και προσεχώς σταθμεύει με αυτό στην Αθήνα.

_{Χαρακτηριστικό πλάνο από το «Letter to a man».}

Όμως, η σύνδεση του με το Βάσλαβ Νιζίσκι έμελλε να ξεπεράσει κάθε εμπόδιο, χρονικό ή άλλο. Στα 16 του χρόνια παίρνει στα χέρια του, για πρώτη φορά, το ημερολόγιο του Νιζίνκι στην γαλλική του έκδοση, σπουδαστής των Mariinsky στην Αγία Πετρούπολη (τότε Λένιγκραντ), την ίδια σχολή από την οποία είχε αποφοιτήσει και ο Βάσλαβ. Κάνει το ντεμπούτο του ως μαθητής (προστατευόμενος του Αλεξάντερ Πούσκιν) με ένα απόσπασμα από το «Petrushka» – χορογραφία που δημιουργήθηκε ειδικά για το Νιζίνσκι από το χορογράφο Μιχαήλ Φόκιν. Η «Ζιζέλ» υπήρξε το αγαπημένο έργο, τόσο για τον Μπαρίσνικοφ όσο και για το Νιζίσνκι, στο οποίο και οι δύο έδρεψαν δάφνες. Και οι δύο εξάλλου, υπήρξαν τα λαμπερότερα αστέρια των μπαλέτων Mariinsky. «Όταν χορεύεις ένα έργο που φτιάχτηκε για το Βάσλαβ συνειδητοποιείς πως αυτός ο τύπος ήταν γεννημένος για το Χορό. Διέθετε ολοφάνερα ένα τρομερά χαρισματικό σώμα το οποίο είχε εκπαιδεύσει άριστα. Κι εκτός από τους ρόλους, υπήρξε ένας ανεπανάληπτος χορογράφος. Οι χορογραφίες του και μόνο είναι δείγμα ενός ευφυούς καλλιτέχνη, ενός πρωτοπόρου ταλέντου».

Κι ενώ οι παράλληλοι βίοι των δύο αστεριών της Ρωσίας διακόπτονται στο σημείο όπου εγκαταλείπουν αμφότεροι τη «μαμά πατρίδα» (σε διαφορετικές ωστόσο πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες), ο Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ συνεχίζει να φέρει το Νιζίνσκι σε κάθε του βήμα. Μόλις προσγειώνεται στο Τορόντο – για πρώτη φορά επί αμερικανικού εδάφους – ως Α΄ χορευτής των περιοδευόντων μπαλέτων Κίροφ για να διαφύγει σ’ ένα βράδυ στην Αμερική, κι έχει μαζί του την αγγλική έκδοση του ημερολογίου. Στα επόμενα χρόνια μελετά με εμβρίθεια το έργο του ιστορικού χορού Ρίτσαρντ Μπακλ «Nijinsky: A life of genuius and madness» καθώς και την έρευνα του Αμερικανού ψυχιάτρου Πίτερ Οστγουάλντ «Vaslav Nijinsky: A leap into madness».

Την ίδια εποχή, εγκατεστημένος πια στη Νέα Υόρκη, ο «Μίσα» γνωρίζει τη Ρομόλα ντε Πάλζκι, τη χήρα του Νιζίνσκι. Για την ακρίβεια είναι εκείνη που τον προσεγγίζει μαζί με το χορογράφο Λεονίντ Μασίν προκειμένου να τον πείσει να πρωταγωνιστήσει στην αναγέννηση του «Till Eulenspiegel» – του κύκνειου χορογραφικού άσματος το οποίο ο Νιζίνσκι άφησε ανολοκλήρωτο. Ο Μπαρίσνικοφ θα αρνηθεί. «Κολακεύτηκα και εντυπωσιάστηκα από την πρόταση αλλά καθώς είχα μόλις έρθει από τη Ρωσία ήμουν ήδη δεσμευμένος σε άλλες παραγωγές» ομολογεί πολλά χρόνια αργότερα με μεγάλη απογοήτευση. «Μακάρι να είχα βρει το χρόνο, μακάρι να το είχα κάνει».

_{Μορίς Ραβέλ, Βάσλαβ Νιζίσκι και Μπρονισλάβα Νιζίνσκι στο Παρίσι του 1914.}

Το περίεργο είναι πως ούτε και τότε σιγάζει το ενδιαφέρον του για το Βάσλαβ Νιζίνσκι. Απεναντίας, επιδιώκει συναντήσεις με όλα τα, εν ζωή, πρόσωπα που συνδέθηκαν με τον πολυτάραχο βίο του: Την «βασανισμένη κόρη του» Κίρα που έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στο Σαν Φρανσίσκο, την αδελφή του «κι εξίσου σπουδαία χορογράφο μ’ εκείνον» Μπρολισλάβα Νιζίνσκα και την χορογράφο και στενή συνεργάτιδα του κατά την εποχή των Ballet Russes, Μαρί Ράμπερτ.

Έχοντας εξασφαλίσει αυτή την πολύτιμη παρακαταθήκη, ο Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ μοιάζει περισσότερο έτοιμος από κάθε άλλον για να αναπαραστήσει το ημερολόγιο του. «Δεν είναι ένα πορτρέτο για το Νιζίνσκι. Αποφύγαμε να αναδομήσουμε μια φιγούρα» ξεκαθαρίζει. «Είναι η ηχώ της φωνής του. Η περιπέτεια ενός ταλαιπωρημένου ανθρώπου και η σχέση του με το Θεό, την τέχνη, την οικογένεια, την ηθική, τον χαμένο έρωτα και φυσικά το μανιφέστο του ως χορογράφου και καλλιτέχνη».

_{Ωρες προπόνησης για το Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ.} 

Αφοσιώνεται απόλυτα στις πρόβες για το «Letter to a man», δουλεύοντας 12 ώρες την ημέρα υπό την καθοδήγηση του Μπομπ Γουίλσον. «Έχω αυτοπεποίθηση για την παράσταση που φτιάξαμε, γιατί οι σκηνοθεσίες του Μπομπ, είναι σταθερά τοποθετημένες στην τελειότητα. Σε στριμώχνει στη γωνία, εκμαιεύει από σένα και σε βάζει να κάνεις πράγματα που πίστευες ότι ποτέ δεν θα τολμούσες» εξηγεί ο ίδιος με σιγουριά.

Ο τίτλος της παράστασης είναι εμπνευσμένος από το πρωτότυπο υλικό των ημερολογίων, καθώς σ’ ένα από τα “κεφάλαια” ο Νιζίνσκι απευθύνεται στον Ντιαγκίλεφ, χωρίς να αναφέρεται σ’ αυτόν ονομαστικά. Η Ρομόλα ντε Πάλζκι προχωρά στη δημοσίευση τους το 1936 – την ώρα που ο Νιζίνσκι παλεύει με την σχιζοφρένεια σε μια κλινική της Ζυρίχης – θέλοντας να συντηρήσει το ενδιαφέρον του κοινού για το άστρο του.

_{Ο Μίσα στο «Letter to a man».} 

Η παράσταση δεν καταπιάνεται με τα χρόνια ασθένειας του χορευτή αν και ο Μπαρίσνικοφ δεν διστάζει να σχολιάσει ανοιχτά τη συγγένεια της τέχνης και της τρέλας. «Πολλοί άνθρωποι έχασαν το μυαλό τους εξαιτίας της τέχνης. Η τέχνη είναι θεία τρέλα. Πρέπει να είσαι απόλυτα αφοσιωμένος σε αυτήν. Πολλοί έχουν ευλογηθεί με ταλέντο αλλά το να είσαι καλλιτέχνης είναι αρρώστια, όπως κάθε άλλη ψυχολογική πάθηση. Σ’ ένα βαθμό όλοι οι καλλιτέχνες τρελαινόμαστε, στην προσπάθεια μας να εντρυφήσουμε στα μυστικά της τέχνης».

Δεν έχει καλά – καλά συμπληρώσει τα 20 του χρόνια και εισάγει το μοντερνισμό στον κόσμο του μπαλέτου. Μόλις τον έχει ανακαλύψει ο Σεργκέϊ Ντιαγκίλεφ, αστέρι των μπαλέτων Mariinsky στην Αγία Πετρούπολη κι ένα χρόνο αργότερα (1909) ο Νιζίνσκι φιγουράρει ως Α΄ χορευτής στα Ballet Russes στο Παρίσι, το σχήμα που ο Ντιαγκίλεφ ιδρύει. Η φήμη του Νιζίνσκι εξαπλώνεται σ’ όλη την Ευρώπη ενώ ξεκινά να επιχειρεί και ως χορογράφος. Τα έργα του «Afternoon of a Faun» και «Rite of Spring» (τα οποία παρουσιάζει κατά τη διετία 1912 -1913) εκτιμώνται ως τα πρώτα δείγματα μοντερνισμού στον κλασικό χορό. Η σχέση του με το Σεργκέϊ Ντιαγκίλεφ έχει εξελιχθεί σε ερωτική – συζούν παρά το συντηρητισμό της εποχής – αλλά ένα ατυχές ταξίδι στη Νότια Αμερική δημιουργεί δυσάρεστο κλίμα μεταξύ τους με αποκορύφωμα την απόφαση του Νιζίνσκι να παντρευτεί τη θαυμάστρια του Ρομόλα ντε Πάλζκι. Ο γάμος του Βάσλαβ πυροδοτεί αλυσιδωτές εξελίξεις και στην καριέρα του όταν ο Ντιαγκίλεφ τον απολύει από τα Ballet Russes. Ο Νιζίνσκι γράφει – αναζητώντας σύμμαχο – στον Ιγκόρ Στραβίνσκι διερωτώμενος αν είναι αλήθεια ότι ο Σεργκέϊ δεν θέλει να συνεργαστεί ξανά μαζί του γιατί «τότε έχω χάσει τα πάντα».

_{Πριν την πρώση, στο Μόντε Κάρλο του 1911.}