Φεστιβαλικά Νotes# 21: Κύκλωπας του Ευριπίδη στο Μικρό Θέατρο Επιδαύρου

Το έργο

Βάση της παράστασης ήταν το ομώνυμο έργο του Ευριπίδη που φέρει και την ιδιότητα του μοναδικού σωζόμενου, σε ακέραια μορφή, σατυρικού δράματος. Άγνωστο παραμένει ποια τετραλογία συμπλήρωνε. Στον Κύκλωπα (η πιθανότερή του χρονολόγηση είναι γύρω στο 411) ο ποιητής παραθέτει την ήδη γνωστή από τον προκάτοχό του Όμηρο (Οδύσσεια, Ι) συνάντηση του Οδυσσέα με τον μονόφθαλμο Πολύφημο. Ασφαλώς δε μιλάμε για πιστή μεταφορά της ομηρικής ιστορίας, καθώς στον Ευριπίδη διαπιστώνονται αποκλίσεις, αναμενόμενες αν αναλογιστεί κανείς τη μετατροπή της επικής αφήγησης σε δραματική ιστορία και μάλιστα στα συγκεκριμένα πλαίσια ενός σατυρικού δράματος. Το τελευταίο μάλιστα προϋποθέτει χορό Σατύρων -στόχος τους ήταν να ελαφρύνουν το συναίσθημα και τη ψυχή των θεατών μετά την παρακολούθηση των τριών τραγωδιών-, που στο έργο του Ευριπίδη παρουσιάζονται ως ακούσιοι δούλοι του Κύκλωπα.

Υπόθεση

Οι Σάτυροι ζουν ως βοσκοί-υπηρέτες στο νησί του Κύκλωπα. Μια μέρα καταφτάνει το καράβι του Οδυσσέα και των συντρόφων του. Ο Σιληνός, αρχηγός των Σατύρων, υποδέχεται με θέρμη τους επισκέπτες και ανταλλάσει το κρέας και τα τυριά με το κρασί που του προσφέρει ο Οδυσσέας. Το σκηνικό ευθυμίας αλλάζει καθώς ο Πολύφημος επιστρέφει. Ο Σιληνός έντρομος θα υποστηρίξει ενώπιον του πως αυτός και οι Σάτυροι έπεσαν θύμα κλοπής και ξυλοδαρμού από τους απρόσμενους επισκέπτες. Ο Πολύφημος θα οδηγήσει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του στη σπηλιά του κατασπαράζοντας μάλιστα δύο από αυτούς. Ο πολυμήχανος Οδυσσέας μπροστά στον ορατό κίνδυνο καταστρώνει σχέδιο εκδίκησης με σκοπό την πλήρη τύφλωση του Κύκλωπα και τη διαφυγή από το νησί. Αν και αρχικά συμπράττει με τους Σατύρους, την κρίσιμη ώρα, αυτοί αποδεικνύονται δειλοί και υποχωρούν. Το σχέδιο εν τέλει έχει αίσια έκβαση και το έργο τελειώνει με τον μαινόμενο και ολότελα τυφλό Κύκλωπα να βγαίνει από τη σπηλιά απειλώντας να σκοτώσει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του που ωστόσο έχουν σαλπάρει από το νησί παίρνοντας μαζί τους στην ελευθερία και τους Σατύρους.

Παράσταση

Είναι γεγονός ότι το έργο αυτό είναι από τα λιγότερα επώνυμα του Ευριπίδη και δεν έχουμε συνηθίσει τα ανεβάσματά του. Στην παρούσα δουλειά, ωστόσο, έγινε μια προσπάθεια παντρέματος του ομηρικού Κύκλωπα με αυτόν του Ευριπίδη, αλλά και έναν ακόμα πιο άγνωστο, εκείνον του βουκολικού ποιητή Θεόκριτου, που δεν παραπέμπει τόσο σε σκληροτράχηλο γίγαντα, όσο σε έναν ερωτοχτυπημένο άντρα, διάσταση σαφώς πιο ανθρώπινη σε αντίθεση με τις προηγούμενες εξωλογικές.

Για την ένωση αυτή ο Παντελής Δεντάκης επέλεξε αποκλειστικά τη γυναικεία διανομή, θέλοντας να εστιάσει -και να καυτηριάσει ενδεχομένως- την “αντρική” σκληρότητα μέσα από την εκ φύσεως πιο νηφάλια ψυχή των γυναικείων χαρακτήρων. Κινήθηκε σε ένα ευρύ φάσμα αναζητώντας και πετυχαίνοντας ταυτόχρονα έκδηλα μια ισορροπία μέτρου: από την κωμωδία και το γέλιο στο θρίλερ και την αγωνία, ένα στοίχημα που εκ πρώτης δε φαίνεται και δεν είναι εύκολο να κερδηθεί.

Προεκτείνοντας, θα μπορούσε ενδεχομένως κανείς να θέσει και ζητήματα φύλου -υπάρχουν αλήθεια πολλές αφορμές παρακολουθώντας τη συγκεκριμένη δουλειά- αλλά μάλλον η σκηνοθετική πρόθεση δεν στόχευε σε κάτι τέτοιο, τουλάχιστον η πρωταρχική.

Όπως ήδη αναφέρθηκε απαραίτητο συστατικό του συγκεκριμένου δραματικού είδους είναι ο χορός των Σατύρων, πιστών οπαδών του Διονύσου, που με την παρουσία τους ευφραίνουν τη ματιά και την καρδιά. Αυτή τους λοιπόν η παρουσία ήταν εμφανέστατη και επιτυχής στο μικρό θέατρο της Επιδαύρου. Αρχικά τους είδαμε να διασκεδάζουν με τον παράδοξο τρόπο λαϊκών τραγουδιών του 70 (μάλλον όχι τυχαία η επιλογή του πρόσφατα αποδημήσαντος Γιάννη Καλατζή), με κέλτικα στη συνέχεια, να γλυκαίνονται με τον οίνο του Οδυσσέα, να έχουν λίμπιντο ανεβασμένη, να πανικοβάλλονται κιόλας την κρίσιμη στιγμή, με τρόπο πάντα αρκούντως κωμικό.

Δέσιμο άρτιο και συντονισμένο, δυναμικό, αληθοφανείς εκπρόσωποι του θεού Διονύσου -συνετέλεσαν σε αυτό τα ωραία κοστούμια της Γεωργίας Μπούρδα που είχε τη βακχική αίσθηση κατά νου-, με ίσως βέβαια λίγο παραπάνω από την απαιτούμενη και δικαιολογημένη την έκθεση των φαλλικών συμβόλων.

Δεν μπορεί παρά να δώσει κανείς εύσημα στην Αλεξάνδρα Αϊδίνη που με σθένος εκτάθηκε σε όλη τη διάσταση του Σιληνού: από τη λανθάνουσα γυναικεία ως την υποβόσκουσα αντρική. Η Άννα Καλαϊτζίδου κατάφερε να αποδώσει τον δυναμισμό και την πυγμή του Οδυσσέα με ευπρέπεια, στα μέτρα βέβαια της γυναικείας φύσης, αλλά εδώ υπάρχουν ενστάσεις για το κοστούμι καθώς παρέπεμπε περισσότερο σε μοϊκανό πολεμιστή παρά σε μυθικό ήρωα.

Από την άλλη, η Στεφανία Γουλιώτη, έμπειρη σε “αντρικούς” ρόλους (Καλός άνθρωπος του Σετσουάν, Προμηθέας Δεσμώτης) ανέδειξε σε μεγάλο βαθμό την αγριάδα του ωμού, βίαιου, ανθρωποφάγου Κύκλωπα. Διακρίναμε ωστόσο μια αυτοσυγκράτηση, έναν δισταγμό στο ξεδίπλωμα, δικαιολογημένα θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, καθώς εύκολα, παρά την εμπειρία ή το αδιαμφισβήτητο ταλέντο, στην προσπάθεια για πιστή απόδοση ενός “παρά φύση” ρόλου, πόσο δε αυτού του σκληροτράχηλου γίγαντα, οι όποιες υπερβολές και ακρότητες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παραφωνίες, σε γραφική απεικόνιση ενός συμβόλου εν προκειμένω κανιβαλισμού. Αυτό έγινε πιο αισθητό στο τέλος, στην ποιητική δηλαδή στιγμή της παράστασης, εκεί όπου η γυναικεία φύση αποδίδει με εξωτερική δύναμη μεν (δεν παύει να εκπροσωπεί τον άρρενα Κύκλωπα) αλλά με εμφανή την εσωτερική ευαισθησία το ειδύλλιο του Θεόκριτου, όπου ο Πολύφημος αν και αλυσοδεμένος σε έναν βράχο (απόληξη του σχεδίου του Οδυσσέα) εκφράζει τον έρωτα του για τη Γαλάτεια, μια πελαγίσια θεότητα, που μένει ατελέσφορος. Η τελευταία αυτή σκηνή, αν και όχι τόσο εμφανώς και άμεσα συνδεδεμένη με την κύρια ιστορία, λειτουργεί ως στιγμή χαλάρωσης για όλα τα σκληρά που έχουν προηγηθεί. Τα βεγγαλικά που φωτίζουν τη θάλασσα -ρίχνονται προφανώς από τον Οδυσσέα, τους συντρόφους του και τους Σατύρους που έχουν καταφέρει να ξεφύγουν από νησί του Κύκλωπα- δίνουν μήνυμα νίκης και χαράς.

Επίγευση

Ήταν σίγουρα μια από τις καλές δουλειές-προτάσεις του φετινού Φεστιβάλ, με νεωτερικότητα (π.χ. ρόλοι ερμηνευμένοι αποκλειστικά από γυναίκες ηθοποιούς), που μπορεί μεν να μην απέδωσε τρανταχτές και ουσιώδεις διαφοροποιήσεις από τα συνήθη και αναμενόμενα, έστω και σε συμβολικό επίπεδο, ωστόσο όμως δεν είχε παράπλευρες απώλειες, ούτε δημιουργούσε περαιτέρω ζητήματα, καθώς ήταν φτιαγμένη με καλοπροαίρετη διάθεση που δε στόχευε αποκλειστικά και πρωτίστως σε θέματα ανατροπών και εντυπώσεων. Η μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα, γήινη, στο πνεύμα της εποχής, με στοιχεία ακόμα και από την σύγχρονη αργκό που δε φαίνονταν παράτερα ή ξένα, συνηγόρησε στο κλίμα αυτό.

Φουαγιέ

Κάποιοι ήταν προβληματισμένοι με την αντίθεση, το κατά πόσο δηλαδή η αποκλειστικά γυναικεία διανομή μπόρεσε να αποδώσει το μεγαλείο -αρνητικό ή θετικό- των αντρικών ηρώων της ιστορίας. Στα σχόλια των πρώτων εντυπώσεων ακούσαμε επίσης και για τη σκοπιμότητα ένταξης αλλά και για το δέσιμο ενός λυρικού αποσπάσματος με ένα δράμα που φέρει την εξόντωσή ως περιεχόμενο του. Καταληκτικά, παρά τα όποια μικρά ή μεγάλα θέματα διέκρινε κανείς η δουλειά κέρδισε τις εντυπώσεις για την ουσία της, όπως και το χειροκρότημα λίγο πριν, καθώς οι περισσότεροι κατέληγαν στη θετική συνολική αποτίμηση.