Ερωτόκριτος του Δημήτρη Μαραμή στο Ηρώδειο

H πρώτη παραγγελία μιούζικαλ της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της σεζόν 2016/17, αποσπώντας εξαιρετικές κριτικές και ενθουσιάζοντας το πολυπληθές κοινό που το παρακολούθησε στις 10 sold out παραστάσεις.

Ο Δημήτρης Μαραμής συνέθεσε ένα έργο γεμάτο δυνατές μελωδίες, πάνω στο αριστούργημα του Κορνάρου, κρατώντας την κρητική διάλεκτο και το μέτρο (δεκαπεντασύλλαβος) του έργου. Με επιρροές από τη μουσική παράδοση της Κρήτης, αναφορές στην τζαζ, τα μπλουζ, αλλά και τον Χατζιδάκι, ο συνθέτης δημιούργησε ένα νέο μελωδικό σύμπαν για τους χιλιάδες στίχους του Ερωτόκριτου. «Το πρώτο ερώτημα που έθεσα στον εαυτό μου ήταν το πώς θα προσέγγιζα μουσικά αυτό το κλασικό αριστούργημα των δέκα χιλιάδων στίχων γραμμένο στην κρητική διάλεκτο, μέρη του οποίου σιγοτραγουδιούνται από όλους τους Έλληνες στην παραδοσιακή τους μελοποίηση. Θεώρησα ότι πρέπει να μελοποιηθεί με ένα τελείως διαφορετικό τρόπο σε σχέση με αυτά που είχαμε συνηθίσει έως τώρα, χωρίς όμως να προδοθεί ούτε μία συλλαβή από το λόγο του Βιτσέντζου Κορνάρου», αναφέρει ο Δημήτρης Μαραμής στο σημείωμά του.

Ο Ερωτόκριτος του Μαραμή δεν τοποθετείται σε συγκεκριμένο χρόνο και χώρο. Εστιάζει κυρίως στα διαχρονικά στοιχεία της ερωτικής ιστορίας του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, στην «αρρώστια» του πόθου και στις περιπέτειες των δύο νέων μέχρι να φτάσουν στο αίσιο τέλος του γάμου τους, παρά τη χρήση του ιδιαίτερου δεκαπεντασύλλαβου του Κορνάρου, που παραπέμπει στο πρωτότυπο ιστορικό πλαίσιο.

Στο ίδιο πλαίσιο κινείται επίσης η σκηνική απόδοση του Κωνσταντίνου Ρήγου, ο οποίος έστησε μια παράσταση με σύγχρονα υλικά και μινιμαλιστικό σκηνικό, αλλά και μια live κάμερα που εστιάζει στην ένταση των συναισθημάτων. Η σκηνοθεσία ακολουθεί το μουσικό κείμενο και τη γλώσσα του Ερωτόκριτου, και την ίδια στιγμή αναδεικνύει όλα εκείνα τα διαχρονικά ζητήματα που ενώνουν και ταυτόχρονα χωρίζουν την Αρετούσα και τον Ερωτόκριτο, με τη δραματική και επαναστατική ένταση ενός Ρωμαίου και μιας Ιουλιέττας.

Στη μεγάλη επιτυχία του Ερωτόκριτου συνέβαλαν ιδιαιτέρως οι πρωταγωνιστές της παράστασης: ο Θοδωρής Βουτσικάκης (Ερωτόκριτος) και η Μαρίνα Σάττι (Αρετούσα) υπήρξαν το ιδανικό ζευγάρι των ερωτευμένων νέων και απέδωσαν με σπουδαίες ερμηνείες, φρεσκάδα και ερωτισμό τη μουσική του Μαραμή. Μαζί τους ο τραγουδοποιός Γκωτιέ Βελισσάρης, και οι διακεκριμένοι λυρικοί καλλιτέχνες Ιωάννα Φόρτη και Κωστής Μαυρογένης δημιούργησαν ένα πρωταγωνιστικό σύνολο υψηλού επιπέδου.

Ο συνθέτης Δημήτρης Μαραμής σπούδασε πιάνο και σύνθεση στο Βασιλικό Κολλέγιο Μουσικής και Δράματος Ουαλίας στη Μεγάλη Βρετανία. Έχει συνεργαστεί με πολιτιστικούς οργανισμούς όπως: Εθνικό Θέατρο, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, Καμεράτα-Ορχήστρα Φίλων της Μουσικής, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών («Ελληνικό Σχέδιο») κ.ά. Έχει παρουσιάσει έργα του στο εξωτερικό: ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία, Ισπανία, Ελβετία, Βέλγιο. Έχει κυκλοφορήσει οχτώ προσωπικούς δίσκους: Τα Σονέτα του σκοτεινού έρωτα, Κυριακές μες στο χειμώνα, Σκοτεινός έρωτας, Σκηνές από βουβή ταινία, Ταγκό για τρεις, Ay amor, Αισθηματική ηλικία και Ο μαγικός κόσμος του Φεδερίκο. Έχει γράψει μουσική για σαράντα θεατρικές παραστάσεις, για τον κινηματογράφο και την εκπαιδευτική τηλεόραση. Βραβεύτηκε για τη θεατρική του μουσική το 2012.

Ο διακεκριμένος χορογράφος, σκηνοθέτης και εικαστικός Κωνσταντίνος Ρήγος, δημιουργός ευρέος φάσματος και γνώστης του μιούζικαλ, υπογράφει, εκτός από τη σκηνοθεσία, τη χορογραφία και το σκηνικό της παραγωγής. Μετά τη σημαντική του διαδρομή ως χορογράφος και χορευτής με το Χοροθέατρο Οκτάνα, αλλά και το Χοροθέατρο του ΚΘΒΕ, ο Ρήγος τα τελευταία χρόνια έχει διακριθεί στον χώρο του μουσικού θεάτρου, σκηνοθετώντας επιτυχημένες παραστάσεις όπως: Bossa Nova, Τιτανικός, Κόκκινα φανάρια και Άνεμος στο Εθνικό Θέατρο, τα μιούζικαλ Καμπαρέ, Rocky Horror Show κ.ά.

Ο Θοδωρής Βουτσικάκης, ο οποίος ερμηνεύει τον ρόλο του τίτλου, έχει συνεργαστεί με τους Σταύρο Ξαρχάκο, Χρήστο Λεοντή, Νίκο Κυπουργό, Λίνα Νικολακοπούλου, Ντούλτσε Πόντες, Λουίς Μπόρντα, Δημήτρη Μαραμή, Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, και έχει εμφανιστεί σε Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος κ.α. Έχει κυκλοφορήσει τον προσωπικό δίσκο Αισθηματική ηλικία (μουσική Δ. Μαραμή), ενώ έχει συμμετάσχει στους δίσκους Φλόγα που καίει, Aleli, De Creta a Buenos Aires, Τυχερό Αστέρι κλπ.

Η Μαρίνα Σάττι, η οποία ερμηνεύει την Αρετούσα, είναι το πιο πολυσυζητημένο όνομα στην ελληνική μουσική τον τελευταίο καιρό, μετά και την κυκλοφορία του νέου της κομματιού, το οποίο έχει κάνει πάνω από 15 εκατομμύρια views στο YouTube. Αποφοίτησε από το Κολλέγιο Μουσικής του Μπέρκλεϋ (2012), ενώ εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ορχήστρα Τζαζ (2009). Έχει συνεργαστεί με καλλιτέχνες όπως οι Μπόμπυ ΜακΦέρριν, Ουέην Σόρτερ, Νίκος Κυπουργός, και έχει δανείσει τη φωνή της σε μεταγλωττισμένες ταινίες κινουμένων σχεδίων. Ως ηθοποιός συμμετείχε σε θεατρικές παραστάσεις (West Side Story, Shrek the Musical, Ο βιολιστής στη στέγη κ.ά.), ενώ έχει δουλέψει με σκηνοθέτες όπως οι Θ. Μοσχόπουλος, Λ. Κονιόρδου, Ν. Μαστοράκης. Τα τελευταία χρόνια πειραματίζεται πάνω στην πολυφωνική μουσική και συνθέτει πρωτότυπη μουσική για θέατρο και κινηματογράφο.

Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου είναι ένα περιπετειώδες αφηγηματικό ποίημα, το οποίο γράφτηκε τέσσερις αιώνες πριν, περίπου το 1600, στην Κρήτη. Συγκαταλέγεται στα ωραιότερα έργα της κρητικής λογοτεχνίας και αναγνωρίζεται ως μια από τις σημαντικότερες δημιουργίες της Αναγέννησης και συνολικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Πρόκειται για ένα έργο με περισσότερους από 10.000 στίχους σε κρητική διάλεκτο, ομοιοκαταληξία και ρυθμό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο του Βιτσέντζου Κορνάρου. Το έργο εξιστορεί τον έρωτα δύο νέων από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, του Ερωτόκριτου, γιου ενός αυλικού, και της Αρετούσας, κόρης του βασιλιά της Αθήνας Ηράκλη, ο οποίος ύστερα από πολλές περιπέτειες, αντιδράσεις και αντιξοότητες οδηγείται σε αίσιο τέλος.

Σημείωμα του συνθέτη Δημήτρη Μαραμή
Χρειάζεται θάρρος για να καταπιαστείς με ένα αριστούργημα της ελληνικής λογοτεχνίας όπως ο Ερωτόκριτος και να συνθέσεις τη μουσική του εκδοχή.

Η πρώτη μου επαφή ως συνθέτη με τον Ερωτόκριτο έγινε όταν ο σκηνοθέτης Στάθης Λιβαθινός μού ζήτησε να γράψω πρωτότυπη μουσική και τραγούδια για την παράσταση που θα ανέβαζε στο Θέατρο Ακροπόλ το 2011. Την επόμενη χρονιά άρχισα να παρουσιάζω ευρύτερα τα τρία κεντρικά τραγούδια, τα οποία ήταν αντιπροσωπευτικά της αιρετικής μουσικής μου προσέγγισης. Παράλληλα, πειραματιζόμουν και με άλλα μέρη του. Η ανταπόκριση του ακροατηρίου σε κάθε άκουσμα του πρώιμου αυτού υλικού με οδήγησε να βυθιστώ περισσότερο στο έργο και να οραματιστώ μια ολοκληρωμένη μουσική σύνθεση, ένα μιούζικαλ με δομή όπερας που δεν θα περιείχε καθόλου αφήγηση σε πρόζα.

Έχοντας συνθέσει κάποιες κεντρικές σκηνές κι έχοντας σχεδιάσει το σκελετό όλου του έργου, το 2014 το παρουσίασα στο συνθέτη Γιώργο Κουμεντάκη, ο οποίος, αφού το μελέτησε, μου ζήτησε, σε συνεργασία με το σκηνοθέτη Αλέξανδρο Ευκλείδη, να το ολοκληρώσω ως ανάθεση της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Το πρώτο ερώτημα που έθεσα στον εαυτό μου ήταν το πώς θα προσέγγιζα μουσικά αυτό το κλασικό αριστούργημα των δέκα χιλιάδων στίχων γραμμένο στην κρητική διάλεκτο, μέρη του οποίου σιγοτραγουδιούνται από όλους τους Έλληνες στην παραδοσιακή τους μελοποίηση. Θεώρησα ότι πρέπει να μελοποιηθεί με ένα τελείως διαφορετικό τρόπο σε σχέση με αυτά που είχαμε συνηθίσει έως τώρα, χωρίς όμως να προδοθεί ούτε μία συλλαβή από το λόγο του Βιτσέντζου Κορνάρου. Το δεύτερο βήμα ήταν να αφουγκραστώ ανεπηρέαστος τη μουσική των αθάνατων αυτών δεκαπεντασύλλαβων, οι οποίοι κρύβουν ήχους, ρυθμούς, συμφωνίες, διαφωνίες, μουσικές πολλές και διαφορετικές μέσα στο αυστηρό τους ποιητικό πλαίσιο.

Άρχισα να οργανώνω τη μουσική μου εργαλειοθήκη. Έπρεπε από το χάος των ηχητικών συνδυασμών της μουσικής να επιλέξω μόνο τα απαραίτητα μουσικά εργαλεία, με τα οποία θα μπορούσα να ξεκλειδώσω το συγκινησιακό πάθος, το νόημα και την ομορφιά αυτών των στίχων. Επέλεξα ως βάση την πεντατονική κλίμακα με blue notes, ρυθμολογία βασισμένη σε τρίηχα και 6/8 από τα μπλουζ, αρμονίες από την τζαζ και τη ροκ. Δεν μου αρκούσαν όμως. Δεν μπορούσα να αγνοήσω την κρητική και γενικότερα ελληνική μουσική παράδοση, όπου αβίαστα τα 5/8 και τα 7/8 έδεναν με τους στίχους του έργου. Έτσι έκανα μείξη όλων αυτών και τα έθεσα στην υπηρεσία της σύνθεσης.

Η μαγιά του μουσικού έργου θα ήταν η χρήση καθοδηγητικών μουσικών θεμάτων-Leitmotiv, δηλαδή μοτίβων και συγκεκριμένων συνδυασμών συγχορδιών που θα συμβόλιζαν συγκεκριμένες καταστάσεις, έννοιες αλλά και χαρακτήρες μέσα στην πλοκή, και τα οποία θα επανέρχονταν κατά τη ροή του έργου σε διαφορετικές σκηνές και χρονικές περιόδους. Ο κάθε χαρακτήρας από τους πέντε βασικούς ήρωες έχει δομηθεί με τα δικά του μοτίβα, ώστε ακούγοντας τη μουσική, ακόμη και χωρίς τους στίχους, να κατανοεί ο θεατής ποιος ακριβώς είναι.

Όσον αφορά το ποιητικό κείμενο, ήταν εξαρχής ειλημμένη η απόφαση να χρησιμοποιήσω το πρωτότυπο κείμενο του Βιτσέντζου Κορνάρου, καθώς σε αυτό κρύβεται όλη η ποιητική δύναμη και η άφθαρτη ομορφιά του έργου. Σπάνια χρησιμοποιείται στην όπερα, στο μιούζικαλ γενικότερα, ένα ποιητικό κείμενο τόσο υψηλής ποίησης και το γεγονός αυτό, από μόνο του, συνιστά μια πρόκληση και προσδίδει μια ιδιαιτερότητα, για να μην πω μοναδικότητα, στο όλο εγχείρημα. Δεν ακολούθησα αυστηρά τη γραμμική εξέλιξη της πλοκής, αλλά επέλεξα σκόρπιους στίχους από το σώμα των δέκα χιλιάδων στίχων του έργου και ανασύνθεσα σκηνές που δεν υπάρχουν μέσα στο πρωτότυπο, τουλάχιστον όχι σε αυτή τη μορφή. Έπρεπε να δημιουργήσω ντουέτα, τρίο, κουαρτέτα των χαρακτήρων, κι αυτό δεν μπορούσε να συμβεί με τη γραμμική ανάγνωση του κλασικού κειμένου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σκηνή «του μπαλκονιού», όπως την ονομάζω, «Μαγάρι τούτα στην αρχή». Στο πρωτότυπο κείμενο δεν υπάρχει διάλογος ανάμεσα στον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα στην πρώτη τους συνάντηση. Όμως, στο μιούζικαλ δημιουργήθηκε ένα ντουέτο μεταξύ των δύο νεαρών εραστών με στίχους ανθολογημένους από ολόκληρο το σώμα του έργου. Με αυτό τον τρόπο δούλεψα ολόκληρο το λιμπρέτο, ώστε να υπηρετήσει τη συγκεκριμένη φόρμα που ήθελα να του δώσω. Έτσι, η ανάμειξη στίχων με κοινή θεματική από διαφορετικά μέρη του έργου οικοδομεί το σκελετό της ιστορίας, η οποία παραμένει, ωστόσο, ίδια με το πρωτότυπο.

Σημείωμα του σκηνοθέτη Κωνσταντίνου Ρήγου
Βρισκόμαστε σε μια αρχιτεκτονική κατασκευή στην οποία κυριαρχούν σκάλες και επίπεδα και ξαναφτιάχνουμε την ιστορία του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, όχι όμως σε συγκεκριμένο χρόνο. Όλα γίνονται κάπου στο σήμερα, ίσως κάπου στο μετά από μας, χωρίς κάτι να δείχνει απόλυτα συγκεκριμένο. Η ιστορία αναπτύσσεται σαν ένα παζλ με διαφορετικούς χώρους να εναλλάσσονται: από εσωτερικό σε εξωτερικό χώρο παλατιού, φυλακή, δωμάτιο, κρεβατοκάμαρα, αίθριο, μπαλκόνι. Η χορωδία και οι πρωταγωνιστές, ντυμένοι με κοστούμια σύγχρονα, τα οποία φέρουν όμως στοιχεία του παρελθόντος, διαμορφώνουν και δημιουργούν με την παρουσία και τις κινήσεις τους κάθε στιγμή τον χώρο που χρειάζονται.

Ακολουθώντας το κείμενο που αναδεικνύει με λεπτομέρειες την ψυχολογική κατάσταση των ηρώων, επιχειρώ να αναδείξω όλα τα συναισθήματά τους στο σήμερα. Η Αρετούσα είναι μια επαναστάτρια, ένα κορίτσι του σήμερα, ίσως και του αύριο, η οποία φέρει όμως το βάρος της παρουσίας ενός κυριαρχικού πατέρα. Ο Ερωτόκριτος είναι ένας σκοτεινός ήρωας. Ένας πολεμιστής του οποίου ο έρωτας για την Αρετούσα τού γίνεται μανία. Επιστρέφει από την εξορία πρώτα για να σώσει τη χώρα του, ύστερα για να σώσει το βασιλιά και τέλος για να διεκδικήσει δικαιωματικά την Αρετούσα. Οι πρωταγωνιστές έρχονται σε σύγκρουση με τους γύρω τους για να οδηγηθούν, σε αντίθεση με άλλες γνωστές ιστορίες αγάπης, σε ένα αίσιο τέλος.

Όλο το έργο είναι ένα ψυχολογικό παζλ. Και προσπαθώ να υπογραμμίσω δύο ακριβώς στοιχεία: από τη μία το χιούμορ και την ελαφρότητα, από την άλλη το δράμα. Υπερτονίζω τον εφηβικό ενθουσιασμό στο πρώτο μέρος, το εφηβικό δράμα στο δεύτερο. Γιατί, ας μην το ξεχνάμε, στο πρωτότυπο κείμενο οι ήρωες είναι δυο νεαροί: η Αρετούσα είναι δεκατεσσάρων και ο Ερωτόκριτος μόλις δεκαοχτώ χρονών. Ο Ερωτόκριτος είναι μια μεγάλη ιστορία αγάπης, ένα επαναστατικό κείμενο για την αγάπη.