Ναυάγιο Αντικυθήρων: Ο «Παρθενώνας» της υποβρύχιας αρχαιολογίας

Η υποβρύχια ανασκαφή που ολοκληρώθηκε τον προηγούμενο Σεπτέμβριο διεξήχθη για τρίτη συνεχή χρονιά, φέρνοντας στην επιφάνεια σημαντικά ευρήματα, όπως ένα ακέραιο χάλκινο δεξί χέρι αγάλματος, που σώζεται από τον ώμο μέχρι τα δάκτυλα, χάλκινο τμήμα αγάλματος με πτυχώσεις ενδύματος, ένα δισκοειδές αντικείμενο με τέσσερις διάτρητες αποφύσεις και παράσταση ζώου, αλλά και ξύλινο τμήμα από το ίδιο το πλοίο. 

Φαίνεται πως, παρά τα χρόνια που έχουν περάσει από τον πρώτο εντοπισμό του, το ναυάγιο θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει. Αυτό δεν είναι παράδοξο, μιας και μέσα σε αυτόν τον αιώνα που πέρασε είναι μόλις η τρίτη φορά που ερευνάται επιτόπου.

Για τον Θεοτόκη Θεοδούλου, καταδυόμενο αρχαιολόγο της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και εκ των επιστημονικών υπευθύνων της ανασκαφής, «το ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι το λίκνο της υποβρύχιας αρχαιολογίας». Μετά την πρώτη ανέλκυση, το 1900, που δεν έγινε με συστηματικό τρόπο, καθώς τότε δεν υπήρχε καν η έννοια της υποβρύχιας αρχαιολογίας, διερευνήθηκε 76 χρόνια μετά, από τον Ζακ Υβ Κουστώ και το ωκεανογραφικό «Καλυψώ», σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού. Πρόκειται για την «γενέθλια ανασκαφή» της ενάλιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα, που οδήγησε στην ίδρυση της ομώνυμης Εφορείας. Όπως τονίζει ο Θεοτόκης Θεοδούλου, από τότε «δεν είχε καταδυθεί ποτέ κανείς στη θέση».

Η ιστορία της σημερινής φάσης των ερευνών ξεκινά το 2008, όταν άρχισε η συνεργασία των ελλήνων αρχαιολόγων με το αμερικανικό Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο Woodhall. «Αυτή μας έφερε το 2011 στον κόλπο του Ηρακλείου, όπου εκτός από την έρευνα εκπαιδευθήκαμε στην τελευταία λέξη της καταδυτικής τεχνολογίας», θυμάται ο κ. Θεοδούλου. «Το αρχικό σχέδιο ήταν να ερευνήσουμε σε βάθος την περιοχή μεταξύ Κρήτης και Αντικυθήρων, που αποτελεί σημαντικό πέρασμα από το Αιγαίο προς τη δυτική Μεσόγειο. Γνωρίζαμε την ύπαρξη του ναυαγίου, η θέση του όμως ήταν, επί της ουσίας, άγνωστη. Είχαμε στα χέρια μας το ημερολόγιο του μετέπειτα διευθυντή Αρχαιοτήτων Λάζαρου Κολώνα, του 1976, αλλά οι μέθοδοι αποτύπωσης της εποχής δεν ήταν ιδιαίτερα ακριβείς».

Έτσι, ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα με επίκεντρο το ναυάγιο. «Το 2012 περιπλεύσαμε υποβρυχίως ολόκληρη την ακτογραμμή των Αντικυθήρων και δύο χρόνια αργότερα, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ, έγινε ψηφιακή αποτύπωση της ευρύτερης περιοχής διασκορπισμού του ναυαγίου κι ένα τρισδιάστατο μοντέλο, όπου πλέον μπορούν να τοποθετηθούν τα ευρήματα τόσο της δικής μας έρευνας όσο και εκείνης του 1976».

Το ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι σημαντικό, συμβολικό και ιδιαίτερο ταυτόχρονα, γιατί το φορτίο του είναι μοναδικό. 

Έτσι, εξοπλισμένοι με συσκευές rebreather, την τελευταία λέξη της καταδυτικής τεχνολογίας σήμερα, αλλά και με ακριβείς αποτυπώσεις, μια διεθνής ομάδα αρχαιολόγων καταδύεται τα τρία τελευταία χρόνια στο χώρο του ναυαγίου. Η φετινή ανασκαφική περίοδος όμως στάθηκε αρκετά γενναιόδωρη προς τους αρχαιολόγους. Αυτή τη φορά, όπως λέει ο κ. Θεοδούλου, «μετακινηθήκαμε και σε έναν χώρο όπου, κάτω από τεράστιους βράχους, που κύλησαν εκεί από σεισμό, εντοπίσαμε ένα αδιατάρακτο από ανθρώπινη παρέμβαση στρώμα. Βρήκαμε τμήματα μαρμάρινων και χάλκινων αγαλμάτων και μέρος του ίδιου του σκάφους, που φαίνεται πως συνεχίζεται κάτω από τα βράχια. Πλέον, η τεχνική πρόκληση είναι να τα μετακινήσουμε με “χειρουργικό” τρόπο, ώστε να μην καταστρέψουμε ό,τι βρίσκεται από κάτω».

Τι κάνει όμως το ναυάγιο των Αντικυθήρων τόσο σημαντικό, ώστε οι αρχαιολόγοι να επανέρχονται σε αυτό περισσότερο από έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή του; «Είναι σημαντικό, συμβολικό και ιδιαίτερο ταυτόχρονα, γιατί το φορτίο του είναι μοναδικό. Σε αντίθεση με τα συνήθη φορτία της αρχαιότητας, που περιέχουν αμφορείς με καρπούς, κρασί ή λάδι, εδώ έχουμε έργα τέχνης και είδη πολυτελείας, καθώς και αντικείμενα τεχνολογίας, όπως ο περίφημος Μηχανισμός».

«Από την ανέλκυση του 1900, με βάση τα σπαράγματα που έχουν βρεθεί, υποθέτουμε ότι υπήρχαν τουλάχιστον έξι χάλκινα αγάλματα στο ναυάγιο», συνεχίζει ο κ. Θεοδούλου. «Ξέρετε πόσα χάλκινα αγάλματα έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα; Ούτε πενήντα!» Όμως δεν είναι μονάχα τα εντυπωσιακά έργα τέχνης που ενδιαφέρουν τους αρχαιολόγους, αλλά η «πολιτισμική και καλλιτεχνική πληροφορία για τα ίδια τα αντικείμενα και για τον κόσμο που τα δημιούργησε και τα εκτιμούσε. Τα χάλκινα που έχουν ήδη ανελκυστεί, ο Έφηβος και ο Φιλόσοφος, ήταν ήδη “αντίκες” στην εποχή τους. Τα μαρμάρινα είναι αντίγραφα σύγχρονα του ναυαγίου, του 1ου αι. π.Χ., που μας δείχνουν την ύπαρξη μιας “βιομηχανίας” παραγωγής αντιγράφων από χάλκινα πρότυπα».

«Έτσι, το ναυάγιο μας μιλά για μια εποχή που η Ρώμη έχει παγκοσμιοποιήσει τη Μεσόγειο, έχει δημιουργηθεί ένα στρώμα ανθρώπων που έχουν χρήμα και θέλουν να το επιδεικνύουν, όπως και σήμερα άλλωστε, και ακολουθούν τη μόδα και τον συρμό. Του συρμού εκείνη την εποχή είναι τα ελληνικά έργα τέχνης και ο ελληνικός τρόπος ζωής. Αυτό φαίνεται πως ήταν και το φορτίο του ναυαγίου, το οποίο είτε αποτελούσε ιδιωτική παραγγελία είτε κατευθυνόταν στην αγορά τέχνης της Ρώμης».

Τα χάλκινα που έχουν ήδη ανελκυστεί, ο Έφηβος και ο Φιλόσοφος, ήταν ήδη “αντίκες” στην εποχή τους.

Ρωτήσαμε τον κ. Θεοδούλου για τις επόμενες φάσεις της ανασκαφής. «Δεν νομίζω πως θα τελειώσει στο άμεσο μέλλον», λέει. «Η έκταση είναι μεγάλη και βρίσκεται σε μεγάλο βάθος, ακόμα και για τις σημερινές καταδυτικές δυνατότητες, ενώ είναι σε μια δύσκολη περιοχή, από άποψη καιρικών συνθηκών, οπότε οι δυνατότητες είναι περιορισμένες. Για την ώρα έχουμε τουλάχιστον δύο ακόμη χρόνια, με βάση την άδεια από το ΥΠΠΟ. Μετά, αναλόγως των δυνατοτήτων θα αξιολογήσουμε το πώς και αν θα συνεχίσει».

Τα εντυπωσιακά αποτελέσματα της υποβρύχιας ανασκαφής οφείλονται στη δουλειά μιας γερά δεμένης διεθνούς ομάδας 15 ανθρώπων διαφόρων ειδικοτήτων, από τον μάγειρα μέχρι τον φωτογράφο και τους δύτες, τονίζει ο κ Θεοδούλου. «Εκτός από την ομάδα και τους χορηγούς, οφείλουμε πολλά και στους ελάχιστους ηρωικούς κατοίκους των Αντικυθήρων, που μας αγκαλιάζουν και στηρίζουν με κάθε τρόπο τη δουλειά μας».

Η φετινή έρευνα διενεργήθηκε υπό τη διεύθυνση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και της προϊσταμένης της Α. Σίμωσι, ενώ επιστημονικοί υπεύθυνοι στο πεδίο ήταν οι αρχαιολόγοι της ΕΕΑ Θ. Θεοδούλου και Δ. Κουρκουμέλης. Με την ερευνητική ομάδα συνεργάζεται ο αρχαιολόγος-τεχνολόγος δρ Β. Foley από το Πανεπιστήμιο του Lund. Η χρηματοδότησή της έγινε από πόρους που εξασφάλισε ο δρ Β. Foley και διέθεσε μέσω του Πανεπιστημίου του Lund ή της μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Αργώ. Την έρευνα υποστήριξαν η ελβετική εταιρεία Hublot, το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, το Swordspoint Foundation, η Autodesk, η ΟΤΕ-COSMOTE και η Επιτροπή Εγχωρίου Περιουσίας Κυθήρων και Αντικυθήρων.

Η COSMOTE είναι χορηγός τηλεπικοινωνιών της ενάλιας έρευνας για το Nαυάγιο των Αντικυθήρων. Στο πλαίσιο της χορηγίας, έχει εξοπλίσει το νησί με τηλεπικοινωνιακές υποδομές νέας γενιάς, εξυπηρετώντας τις ανάγκες της ενάλιας ανασκαφής αλλά και των κατοίκων, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνει την απρόσκοπτη επικοινωνία των μελών της ερευνητικής ομάδας σε Ελλάδα και εξωτερικό. Μέσα από τα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα της COSMOTE, μεταξύ άλλων:
• γίνεται γρήγορο upload φωτογραφιών από τα ευρήματα για να ανασυντεθεί η τρισδιάστατη απεικόνισή τους
• διευκολύνεται η ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα σε επιστήμονες και αρχαιολόγους
• ενημερώνεται η ιστοσελίδα για την ανασκαφή http://antikythera.org.gr/