Εφηβικό θέατρο: Πέτυχε το πείραμα;

Το φθινόπωρο του 2018 αναμένεται η επίσημη ίδρυση και στέγαση της εφηβικής σκηνής στον ισόγειο χώρο του Rex υπό τη σκέπη του Εθνικού Θεάτρου. Θα έχουν περάσει ακριβώς δέκα χρόνια από το ανέβασμα του «Chatroom», της πρώτης παράστασης για εφήβους στην Ελλάδα. Χρειάστηκαν, δηλαδή, δέκα ολόκληρα χρόνια προκειμένου το εφηβικό θέατρο να περάσει υπό την προστασία ενός κρατικού οργανισμού. Και τώρα, στο κατώφλι της εφηβικής του ηλικίας, μοιάζει να μην έχει ξεπεράσει τα προβλήματα και τις δυσκολίες της παιδικής.

«Δεν είμαι τόσο ευχαριστημένη για την εξέλιξη των πραγμάτων. Δεν υπάρχει μια ανεπτυγμένη δεξαμενή κοινού εφήβων, υπάρχουν ελάχιστες ελάχιστες ζωντανές σκηνές εφηβικού θεάτρου άρα και ελάχιστες επιλογές γι’ αυτούς. Θα περίμενε κανείς, μετά από δέκα χρόνια, η Αθήνα να βρίθει από εφηβικές παραστάσεις· δυστυχώς, όμως, αυτό δεν συμβαίνει» εξηγεί η πρωτεργάτρια της εφηβικής σκηνής στην Ελλάδα και από φέτος καλλιτεχνική υπεύθυνη του «Μικρού Εθνικού», Σοφία Βγενοπούλου.

_{Η Σοφία Βγενοπούλου, σήμερα καλλιτεχνική υπεύθυνη του «Μικρού Εθνικού».} 

Η παρθενική εμφάνιση της εφηβικής σκηνής στα τέλη των zeros χάρη στην πρωτοβουλία της ίδιας ως σκηνοθέτη του «Chatroom» και την τόλμη της ιδιωτικής εταιρίας παραγωγής «Λυκόφως» θα έβρισκε γρήγορα αρκετούς μιμητές, δίνοντας τότε την εικόνα εγκαθίδρυσης ενός νέου θεατρικού είδους και χώρου. Σύντομα, το ενθουσιώδες ξέσπασμα ξεθώριασε σαν μια ακόμα τάση για να αντισταθούν στο χρόνο και στον κόπο μόνο δύο πόλοι: Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση (και πάλι με τη συμβολή της Σοφίας Βγενοπούλου) και το Θέατρο του Νέου Κόσμου· ενώ μόλις φέτος σε αυτά προστέθηκε και το Εθνικό.

Τι συνέβη λοιπόν και το πείραμα του εφηβικού βρίσκεται ακόμα σε… πειραματική φάση; «Ηταν θέμα βούλησης και προτεραιοτήτων. Οι σύγχρονες σκηνές όπως και οι εφηβικές δεν είναι, εκ των πραγμάτων, κερδοφόρες. Οι έφηβοι δεν είναι καλοί πελάτες. Κι έτσι, οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες δεν μπόρεσαν ν’ ανθίσουν» διαπιστώνει η κ. Βγενοπούλου.

_{Από τα εργαστήρια για εφήβους στο Μικρό Εθνικό.}

Συμβαίνει δηλαδή το εξής οξύμωρο: Σε μια πόλη που μετρά πολλές εκατοντάδες παραστάσεων στη διάρκεια της χειμερινής σεζόν – τα όρια της αθηναϊκής σκηνής δοκιμάζονται μέχρι και στις 1.500 παραγωγές – τρεις ή τέσσερις το πολύ από αυτές απευθύνονται στους εφήβους. «Τη στιγμή δε που υπάρχουν εκατοντάδες επιλογές παιδικού θεάτρου – είναι τεράστια η ψαλίδα» υπενθυμίζει η Κατερίνα Μπερδέκα, σκηνοθέτης και διευθύντρια παραγωγής της «Λυκόφως». «Εχει δημιουργηθεί ένα κενό ανάμεσα στο παιδικό και στο εφηβικό κοινό. Οσο είναι ακόμα μαθητές Δημοτικού τα παιδιά παρακολουθούν θέατρο, οι γονείς τους διαθέτουν χρήματα γι’ αυτό το σκοπό. Από τη στιγμή που θα φοιτήσουν στο Γυμνάσιο μοιάζει να κόβεται το νήμα. Οι έφηβοι, έχοντας ήδη μπει σε μια διαδικασία αμφισβήτησης, θα προτιμήσουν να διαθέσουν το χαρτζιλίκι τους σε μια έξοδο για καφέ παρά στο εισιτήριο μιας θεατρικής παράστασης. Δεν έχουν οδηγηθεί από κανέναν στη διαπίστωση πως το θέατρο είναι εξίσου σημαντικό με τη διασκέδαση τους».

_{Η Κατερίνα Μπερδέκα, σκηνοθέτις και διευθύντρια παραγωγής της «Λυκόφως».} 

Στον παράγοντα της αντιδραστικής συμπεριφοράς που δεν βάζει το θέατρο σε προτεραιότητα, η φιλοσοφία του σχολείου – του βασικότερου ελεγχόμενο περιβάλλοντος των εφήβων – παίζει θεμελιώδη ρόλο. Για τη σκηνοθέτη, θεατροπαιδαγωγό και αφοσιωμένη υποστηρικτή της εφηβικής σκηνής από το Θέατρο του Νέου Κόσμου, Τζωρτζίνα Κακουδάκη, οι σχολικές δομές έχουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης στο ότι το θέατρο δεν έχει καταστεί ελκυστικός προορισμός. «Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα διάχυσης της τέχνης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αφού ούτε καν προβλέπονται επισκέψεις των σχολείων σε θέατρα. Το πολιτιστικό προϊόν συνθλίβεται κάτω από τις θεσμικές δυσκολίες που ορίζουν τους κανόνες λειτουργίας ενός σχολείου αλλά και στην ίδια την εκπαιδευτική νοοτροπία: Το ελληνικό σχολείο δεν είναι πρόθυμο να κάνει διάλογο με τον έξω κόσμο. Κι έτσι, αν κανείς θέλει να υπερβεί αυτά τα ανυπέρβλητα, ενίοτε, εμπόδια πρέπει να προσπαθήσει πολύ για να προσελκύσει καθηγητές με γνήσιο ενδιαφέρον για την τέχνη που με τη σειρά τους θα φέρουν τα παιδιά στο θέατρο» τονίζει.

_{Η Τζωρτζίνα Κακουδάκη, σκηνοθέτις και θεατροπαιδαγωγός που δραστηριοποιείται στο Θέατρο του Νέου Κόσμου.}

Η αμφιβολία των εκπαιδευτικών για το εφηβικό θέατρο διατηρείται ως αξίωμα σε όλη τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Ήταν τον Ιανουάριο του 2008 όταν το «Chatroom» θα έκανε πρεμιέρα στο θέατρο Χώρα αφού είχε προηγηθεί μια τεράστια προσπάθεια ενημέρωσης σε σχολεία. «Από την αρχή, οι καθηγητές μας αντιμετώπιζαν με καχυποψία και δεν τους αδικώ. Έπρεπε να πάρουν την ευθύνη ώστε να προτείνουν κάτι άγνωστο στους μαθητές τους ενώ μάλιστα μεσολαβούσε αντίτιμο. Το γεγονός ότι επιμείναμε και βρήκαμε ανθρώπους που μας αποδέχθηκαν εξηγεί γιατί σήμερα πολλοί εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν το είδος του εφηβικού θεάτρου» λέει η Κατερίνα Μπερδέκα.

Δυστυχώς, η θέση της άρνησης δεν περιορίζεται στους κόλπους του σχολείου. Ενδεικτικός της επικρατούσας κατάστασης είναι ο σκεπτικισμός κράτους και φορέων να χρηματοδοτήσουν εφηβικές παραστάσεις. «Όπου κι αν απευθυνθήκαμε δεν εισπράξαμε ούτε μια θετική απάντηση. Κι αυτό δείχνει το βαθμό που η κοινωνία επενδύει στους νέους, πόσο η νεότητα είναι μια γκρίζα ζώνη» προσθέτει η κ. Κακουδάκη.

_{Η καλλιτεχνική διευθύντρια Θεάτρου και Χορού της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση, Κάτια Αρφαρά.}

Ο μοναδικός μεγάλος οργανισμός, ιδιωτικός σημειωτέον, που αναπτύσσει συστηματικά την εφηβική του σκηνή και την ενισχύει με παράλληλες δράσεις είναι ηΣτέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Μόλις λίγους μήνες μετά το άνοιγμα της Στέγης, το φθινόπωρο του 2011, η καλλιτεχνική διευθύντρια Θεάτρου και Χορού, Κάτια Αρφαρά πήρε την πρωτοβουλία να δραστηριοποιηθεί στο εφηβικό θέατρο και «το στοίχημα που βάλαμε ήταν διπλό: Αφενός να συνδέσουμε τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία με τους εφήβους, αφετέρου να εντάξουμε το θέατρο για εφήβους στον ετήσιο καλλιτεχνικό προγραμματισμό με απογευματινές παραστάσεις τα σαββατοκύριακα για το ευρύτερο κοινό. Το επόμενο βήμα μας ήταν να αναθέσουμε για πρώτη φορά σε Έλληνες συγγραφείς να γράψουν νέα έργα ειδικά για εφήβους ενισχύοντας παράλληλα τη σύγχρονη ελληνική δραματουργία. Η πρώτη αυτή περίοδος λειτουργίας της Εφηβικής Σκηνής της Στέγης με τη Σοφία Βγενοπούλου και το Εφηβικό Φεστιβάλ που παράλληλα καθιερώθηκε σε μια προσπάθεια να διευρύνουμε και να εμβαθύνουμε τη σύνδεση της θεατρικής πράξης με τα σχολεία σε όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, έβαλε, κατά τη γνώμη μου, τις “βάσεις” για την ευρύτερη ανάπτυξη του θεάτρου για εφήβους στην Ελλάδα και αυτό είναι πολύ σημαντικό».

Η εφηβική σκηνή της Στέγης έχει ήδη μπει στη δεύτερη περίοδο λειτουργίας της, θέτοντας κι άλλα στοιχήματα περνώντας από το επινοημένο θέατρο στη Βιρτζίνια Γουλφ, στο Βιζυηνό και, φέτος, στον Γκόρκι.

_{Πλάνο από το Φεστιβάλ Εφηβικού Θέατρου στη Στέγη.}

Κι ενώ οι μικρότερες αθηναϊκές σκηνές – με εξαίρεση το Θέατρο του Νέου Κόσμου – προσπερνούν το είδος του εφηβικού ως μη προσοδοφόρο, στη Στέγη ο απολογισμός είναι θετικός. Οι, μέχρι σήμερα παραγωγές της, συμπεριλαμβανομένου και του Φεστιβάλ Εφηβικού θεάτρου αθροίζουν περισσότερους από 48.000 θεατές εκ των οποίων οι 39.000 ήταν έφηβοι. Την ίδια ώρα, στο Θέατρο του Νέου Κόσμου υπήρξαν παραστάσεις όπως οι «Ορνιθες» και η «Αντιγόνη» (υλικό γνώριμο καθώς συμπεριλαμβάνεται στην εκπαιδευτική ύλη) που μέσα σε δύο σεζόν προσέλκυσαν περί τους 20.000 θεατές. Απόδειξη ότι η συστηματική ενασχόληση αποδίδει καρπούς. «Σε αυτή τη φάση το εφηβικό θέατρο έχει ανάγκη τη στήριξη οργανισμών και θεσμών να επενδύσουν σε αυτό» επιβεβαιώνει η Σοφία Βγενοπούλου. «Από εκεί και πέρα είναι αναγκαία η δημιουργία ενός “κινήματος” εφήβων γύρω από το θέατρο. Όσα θέατρα ανά τον κόσμο έγραψαν ιστορία στο είδος του εφηβικού ενέπλεξαν προηγουμένως εφήβους στη δημιουργική διαδικασία. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από ένα θέατρο που τους αφορά, έχουν ανάγκη να διερευνήσουν το τώρα και να φανταστούν το μέλλον τους. Μόνο τότε, μέσα από τη διοργάνωση εργαστηρίων και εκπαιδευτικών δράσεων, η εφηβική σκηνή έχει πιθανότητες να πετύχει».

_{«Νεφέλες» για εφήβους από το Θέατρο του Νέου Κόσμου.}

Ακόμη πιο τολμηρή η Τζωρτζίνα Κακουδάκη προτείνει να καταργηθεί το εισιτήριο στις εφηβικές παραστάσεις – εννοείται έχοντας εξασφαλίσει νωρίτερα τη στήριξη δημόσιων και ιδιωτικών φορέων. «Πρέπει όλοι να πειστούν ότι δεν πρόκειται για προϊόν αλλά για αναγκαία λειτουργία. Μέσα από το θέατρο το παιδί αναπτύσσει το δημόσιο λόγο και τη θέση του στο σύνολο. Εχουμε δει θαύματα, παιδιά να λένε για πρώτη φορά τη γνώμη τους, να μιλούν με ισοτιμία. Το εφηβικό θέατρο έχει μεγάλο μέλλον αν συνειδητοποιήσουμε πως είναι μια πολιτειακή διαδικασία, ριζικής σημασίας για την καλλιτεχνική και πολιτική εκπαίδευση ενός νέου».

Παρότι δέκα χρόνια μετά το εφηβικό θέατρο στην Ελλάδα αναζητά ακόμα τον τρόπο που θα διεισδύσει στην κοινωνία του μέλλοντος, στην κοινωνία του θεάτρου ήδη εγγράφονται τα πρώτα αποτυπώματα, σε μια καταλυτική, όπως όλα μαρτυρούν, συνύπαρξη. «Ως επαγγελματίες έχουμε πολλά να μάθουμε από τα παιδιά, έχουμε πολλά να θυμηθούμε· κυρίως γιατί κάνουμε θέατρο» διαβεβαιώνει η Σοφία Βγενοπούλου. «Ο συγχρωτισμός μαζί τους ξυπνά μέσα μας το κριτικό βλέμμα και την ελπίδα. Τα παιδιά έρχονται πάντα με μια φόρα αδιαμφισβήτη κι αυτό με αφήνει διαρκώς έκπληκτη. Δίνοντας χώρο στα παιδιά να επινοήσουν ξανά τον κόσμο, μας δείχνουν την ικανότητα να ζήσουν κι αυτό αποκλείεται να μην είναι μεταδοτικό».

Η εμπειρία μιας μαθήτριας στο εφηβικό θέατρο

Είναι μαθήτρια Β΄ Λυκείου, 17 χρονών. Παίζει τρομπέτα σε μια μπάντα, φοιτά σε σχολή χορού αλλά ποτέ δεν ένιωσε πιο ελεύθερη όσο στο θέατρο. Η Ευγενία Θεοδωροπούλου, μέλος της εφηβικής ομάδας Grasshoper και των εργαστηρίων του Μικρού Εθνικού δηλώνει με σιγουριά πως «η αλλαγή στο χαρακτήρα μου είναι συγκλονιστική». Προερχόμενη από ένα οικογενειακό περιβάλλον που την έφερνε σε επαφή με την τέχνη κι έχοντας ήδη εμπειρία στις σχολικές θεατρικές ομάδες του Γυμνασίου, η Ευγενία αποφάσισε να εξελίξει την ενασχόληση της με το εφηβικό θέατρο όταν έπεσε θύμα σχολικού bulling. «Για πολύ καιρό ένιωθα σαν παραφωνία, ότι δεν μπορούσα να ενταχθώ κάπου» ομολογεί. Αυτό άρχισε να αλλάζει όταν το θέατρο μπήκε δραστικά στην καθημερινότητα της. «Έγινα πιο θετική, λιγότερη φοβισμένη απέναντι στους συνομηλίκους μου, αισθανόμουν πιο ασφαλής και με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση» επιβεβαιώνει η ίδια. Η αξία της ομαδικότητας, της συνεργατικότητας και του ανήκειν μεγάλωσαν στα μάτια της όταν ως μέλος της ομάδας του Μικρού Εθνικού κλήθηκε να δουλέψει με παιδιά – πρόσφυγες. «Μου φάνηκε πολύ σπουδαίο. Μέχρι τώρα ήμουν εγώ που δεν αισθανόμουν ότι ανήκω και ξαφνικά βοηθούσα παιδιά που κι αυτά είχαν την ίδια ανάγκη αλλά για ένα πολύ σοβαρότερο λόγο: Είχαν χάσει γονείς, αδέλφια ή φίλους, είχε ισοπεδωθεί το σπίτι τους, είχε ανατραπεί η πραγματικότητα τους. Κοντά τους βγήκα από το μικρόκοσμο μου και τις αγωνίες μου».

Το εφηβικό θέατρο για τους πρόσφυγες

Έχουν περάσει μόνο λίγοι μήνες από την πρώτη συμμετοχή προσφυγόπουλων σε εργαστήρια του Μικρού Εθνικού και τα αποτελέσματα είναι ήδη παραπάνω από ενθαρρυντικά. Ο εκπαιδευτικός Χρήστος Στεφάνου, καθηγητής στο σχολείο που λειτουργεί εντός της δομής προσφύγων του Ελαιώνα, θεώρησε πως η δυνατότητα για τους μαθητές του να συμμετέχουν σε δράσεις και εργαστήρια θεατρικά θα ήταν μια καλή ευκαιρία εμψύχωσης. Ευτυχώς, συνέβησαν πολλά περισσότερα από αυτό. «Μέχρι πρότινος αντιμετωπίζαμε παιδιά που είχαν μια παθητική στάση απέναντι στη ζωή, συνήθως με καταθλιπτική διάθεση και με βασικό στόχο κι ελπίδα να φύγουν από την Ελλάδα. Τους τελευταίους μήνες όμως, πετύχαμε – τουλάχιστον στα περισσότερα παιδιά – να τους δώσουμε κουράγιο και κυρίως να τα βοηθήσουμε να επενδύσουν σε μια καλύτερη ζωή για όσο διάστημα μείνουν εδώ. Είναι χαρακτηριστικό το πως άλλαξε η διάθεση και η όρεξη τους για το σχολείο» επισημαίνει. Πρόκειται για παιδιά 13-14 ετών που συμμετέχουν δυο φορές την εβδομάδα στα εργαστήρια του Μικρού Εθνικού στο πλαίσιο των οποίων αποκαλύπτουν πτυχές της προσωπικής ιστορίας τους χωρίς να εξομολογούνται ευθέως το τραυματικό τους βίωμα. Και το σημαντικότερο οργανώνονται σε μια κοινότητα, συνομιλώντας με παιδιά της ηλικίας τους εκτός της δομής χωρίς να χρειάζεται να προβάλλουν την ταυτότητα του πρόσφυγα. Αποκορύφωμα αυτών των δράσεων θα είναι μια κοινή παράσταση στο τέλος της σχολικής χρονιάς.