Μαριάννα Κάλμπαρη: Πρέπει να δοκιμαστούν εντελώς νέα πράγματα στο Θέατρο Τέχνης

Στο μικροσκοπικό γραφείο του Καρόλου Κουν, στο Υπόγειο της Πεσμαζόγλου, ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει. Τίποτα δεν έχει αλλάξει από την εποχή που ο ίδιος καθόταν στη μπαμπού πολυθρόνα με τα φλοράρ μαξιλάρια περιστοιχισμένος από τις φωτογραφίες του (από την πρώτη του νιότη έως τα γεράματα του) να κοσμούν καδραρισμένες τους γκρίζους τοίχους. Η Μαριάννα Κάλμπαρη, πάλι, διαλέγει να καθίσει στον καναπέ, εξηγώντας αυτήν την απόσταση σεβασμού που όλοι έπαιρναν από τον Κουν – ακόμα κι εκείνη παρότι δεν τον γνώρισε ποτέ.

Καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης εδώ και τρία χρόνια μα με την καρδιά και το μυαλό της να μην έχει μετακινηθεί από τον φοιτητικό ενθουσιασμό που είχε όταν κατέβαινε τα σκαλιά του θρυλικού Υπογείου σχεδιάζει τα επόμενα βήματα της θητείας της, εκεί όπου το ιστορικό και το καινοτόμο οφείλουν να συναντηθούν. Και πάνω σε αυτή τη σκέψη στηρίζει τη νέα σκηνοθεσία της, τις «Δούλες» του Ζαν Ζενέ (50 χρόνια μετά την πρώτη τους παρουσίαση στο «Τέχνης») στην οποία δεν διστάζει να κρατήσει και πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ποιο θα λέγατε ότι ήταν το σημαντικότερο πράγμα που έχει επιτευχθεί στο θέατρο στα τρία χρόνια που το διοικείτε;
Νομίζω οι άνθρωποι που ήρθαν και δημιούργησαν εδώ – είτε προέρχονται από το Τέχνης είτε κινούνται σύμφωνα με τη φιλοσοφία και τις αξίες του – αλλά και ο τρόπος με τον οποίο το στήριξαν.

Από την άλλη, τι μένει σε μεγάλη εκκρεμότητα;
Είναι πολλά πράγματα που περιμένουν να συμβούν. Καταρχάς, το πως θα διαφυλάξουμε καλύτερα την ιστορία του θεάτρου Τέχνης που είναι εξαιρετικά σημαντική για να καταλάβουμε που έχουμε οδηγηθεί και γιατί – και με αυτή την έννοια η ιστορία του «Τέχνης» ανήκει σ’ όλο το ελληνικό θέατρο. Αναζητούμε έναν τρόπο – καθώς οικονομικά είμαστε ανίσχυροι να το κάνουμε – να προβάλλουμε κομμάτια της ιστορίας του Τέχνης, το αρχείο του. Επίσης, θα ήταν ιδανικό να φτιαχτεί ένα ensemble στο θέατρο ώστε οι συνεργάτες μας να δημιουργούν πιο ανέμελα και πιο αφοσιωμένα – κάτι που δεν συμβαίνει τώρα όπου ο καθένας κάνει δεκάδες δουλειές για να επιβιώσει. Πρέπει ακόμη, να εντατικοποιήσουμε τη δουλειά αναφορικά με το ελληνικό κείμενο, έχοντας συγγραφείς ως residents στο θέατρο. Φυσικά, θα ήταν ευεργετικό αν μπορούσαμε να συνδεθούμε με θέατρα του εξωτερικού ενώ στον ίδιο άξονα θα ήθελα να ενισχύσουμε τις εγχώριες συμπαραγωγές οι οποίες – εκτός από τον πρακτικό τους χαρακτήρα – θεωρώ πως είναι ο μόνος δρόμος για το θέατρο γενικότερα.

Ελλείψει χρημάτων πως θα υλοποιηθούν όλα αυτά;
Για κάποιους στόχους μας μπορεί να βρεθεί σύμμαχος στο πρόσωπο ενός οργανισμού. Από εκεί και πέρα, προσπαθούμε να πάρουμε ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις.

Το θέατρο πρέπει να συμπορεύεται με την πραγματικότητα αλλιώς δεν μπορεί να σημάνει τίποτα το σημαντικό

Τι θέση θέλετε να έχει το Θέατρο Τέχνης στα πολιτιστικά πράγματα και στη δεδομένη χρονική συνθήκη;
Εκείνο που διαφοροποιεί το Θέατρο Τέχνης από άλλους οργανισμούς είναι πως είναι χειροποίητο. Από την γέννηση του έχει αυτόν τον χαρακτήρα: Και οι δύο σκηνές του υπαγορεύουν τρόπο, δραματουργία, συνθήκες. Κι αυτό συνορεύει με την ανάγκη μας ώστε το «Τέχνης» να υπάρχει ως ένας χώρος σε ανθρώπινη κλίμακα. Ένα θέατρο που υπενθυμίζει ότι στο κέντρο είναι ο ηθοποιός, το έργο, το κείμενο – άρα και οι σχέσεις μας – και όχι το θέαμα.

Ποια προσωπικά σας χαρακτηριστικά είναι χρήσιμα στη διοίκηση;
Λατρεύω τις συναντήσεις μεταξύ των ανθρώπων και το πως γεννιέται κάτι δημιουργικό από αυτούς.

Έγινε ποτέ ηλεκτρική η καρέκλα της καλλιτεχνικής διεύθυνσης;
Εννοείται πως η διεύθυνση είναι τεράστια ευθύνη και έχει καθημερινά άγχη και μεγάλες αγωνίες. Ωστόσο, ο μόνος τρόπος να συνεχίζει κανείς είναι να κάνει τη δουλειά του ψύχραιμα, να τη σχεδιάζει μέρα με τη μέρα και να πιστεύει ότι για όλα υπάρχει μια λύση. Ειδικά στο ελληνικό θέατρο αυτό είναι ένα σημαντικό κλειδί. Συνεπώς, προσπαθώ να κρατώ την ψυχραιμία μου – γενικά είμαι ψύχραιμη σαν άνθρωπος – γιατί αν σκεφτώ την ευθύνη θα ακινητοποιηθώ· κι εγώ θέλω να σκέφτομαι τι έχω να κάνω την επόμενη μέρα.

Υπήρξε κάποια στιγμή ή περίοδος οπότε σκεφτήκατε να τα παρατήσετε;
Όχι. Έχω πολλή μεγάλη αγάπη γι’ αυτό το πράγμα. Δεν ανέλαβα μια θέση όπου όλα ήταν βατά, με τεράστια επιχορήγηση και ξαφνικά βρεθήκαμε σε μια άλλη συνθήκη. Όχι· ήξερα από την αρχή την κατάσταση, πορεύομαι από την αρχή βάσει συγκεκριμένων δυσκολιών και προβλημάτων. Συνεχώς συνειδητοποιώ πόσο καλύτερα θα ήταν τα πράγματα, πόσο καλύτερα θα λειτουργούσε το θέατρο και πόσο ευχαριστημένοι θα ήταν οι άνθρωποι αν εδώ κυκλοφορούσε περισσότερο χρήμα. Γιατί σε αυτή τη φάση λιγοστοί άνθρωποι αναγκαζόμαστε να κάνουμε τη δουλειά δέκα ανθρώπων. Όσο και να προσπαθούμε όσο και να υπερβαίνουμε τον εαυτό μας δεν θα την κάνουμε το ίδιο καλά.

Δεν μου περνάει από το μυαλό ότι το σημερινό θέατρο μπορεί να συγκριθεί με αυτό που διοικούσε ο Κουν

Σε αυτό το πλαίσιο πόσο δύσκολο έχει αποδειχθεί να συνδυάζετε τα σκηνοθετικά με τα διοικητικά καθήκοντα;
Είναι αλήθεια πως η πίεση είναι μεγάλη, ο χρόνος λίγος – ειδικά όταν εμπλέκομαι προσωπικά σε παράσταση. Ωστόσο, η καρδιά μου αναζητά και το δημιουργικό κομμάτι – δεν μπορώ να περιοριστώ μόνο στα διοικητικά καθήκοντα– κι έτσι προσπαθώ να ασχολούμαι με όλα βάζοντας προτεραιότητες κάθε φορά.

Τι θυμάστε από τον εαυτό σας όταν πρωτομπήκατε στο θέατρο Τέχνης;
Ήταν πολύ έντονη η αίσθηση της ιερότητας του χώρου, της πρόβας και της σχολής ακόμα. Κι αυτό ήταν πολύτιμο γιατί είχε διατηρηθεί για πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Κουν. Το «Τέχνης» έμοιαζε λίγο με εκκλησία κι αυτό με μάγεψε. Βρήκα ένα χώρο καθορισμένο από όσα ονειρευόμουν για το θέατρο. Φυσικά οι εποχές αλλάζουν· αλλιώς ήταν το «Τέχνης» με τον Κουν, αλλιώς μετά το θάνατο του κι αλλιώς σήμερα. Υπάρχει, όμως, ακόμα στους ανθρώπους η αίσθηση ότι είναι ιερό αυτό που κάνουμε – με την έννοια μιας βαθιάς αγάπης.

Τι έχει αλλάξει στον τρόπο που αντιλαμβάνεστε τη σχέση σας με το θέατρο Τέχνης, γενικότερα;
Ευτυχώς έχω την ίδια αγάπη και το πάθος που είχα τότε – δεν έχει συρρικνωθεί καθόλου. Ωστόσο, επειδή έρχονται στιγμές που αυτό κάμπτεται, που τα πράγματα δεν είναι όπως τα περίμενες και οι δυσκολίες είναι πολύ μεγάλες, πρέπει να βρίσκεις τρόπους να κρατάς αυτό το πάθος ζωντανό. Πλέον, με απασχολεί πάρα πολύ το πως συνδέεται το θέατρο με όσα συμβαίνουν στη ζωή μας, πως η ζωή μας υπερβαίνει κάθετι που κάνουμε στο θέατρο. Όπως έλεγε και η Κάτια Γέρου στην πρόβα, θυμίζοντας μας, τα λόγια της Μάρως Δούκα «Θεέ μου κάνε να μην είμαι εκεί όταν γράφεται η ιστορία». Νοιάζομαι πολύ για το οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό γίγνεσθαι και πως αυτό αποτυπώνεται στο θέατρο. Νεότερη ήθελα απλώς να μπω σε αυτό τον κόσμο φαντασίας, να βρεθώ εκτός πραγματικότητας, τώρα αισθάνομαι ότι ο νεανικός μου αυτισμός έχει ξοφλήσει και πως το θέατρο πρέπει να συμπορεύεται με την πραγματικότητα αλλιώς δεν μπορεί να σημάνει τίποτα το σημαντικό. Και διαπιστώνω πως το κοινό έχει μια ανάγκη αντίστοιχη, να μιλήσει γι’ αυτό που τους απασχολεί με αφορμή μια παράσταση.

Συνεπώς, το «Τέχνης» παραμένει ένας τόπος διαλόγου με κοινωνικο-πολιτικά χαρακτηριστικά;
Θέλω πολύ να συμβαίνει αυτό.

Νομίζετε ότι διαρκώς αναμετριέστε με την ιστορία του θεάτρου κι αυτό δεν είναι παραγωγικό;
Δεν πρόλαβα να γνωρίσω τον Κουν και σκέφτομαι πως αυτό θα δυσκόλευε την αναμέτρηση με ότι είχε κάνει εκείνος. Αισθάνομαι φυσικά τη σημασία της διαφύλαξης, της διατήρησης και της προβολής της ιστορίας του «Τέχνης» αλλά δεν μου περνάει από το μυαλό ότι το σημερινό θέατρο μπορεί να συγκριθεί με αυτό που διοικούσε ο Κουν. Ούτε κανείς μπορεί να πάρει τη θέση του, να συγκριθεί με το δημιουργικό μέγεθος του. Εκείνο που μας αφορά ακόμα είναι το πνεύμα του και πως κανείς μπορεί να το ερμηνεύσει σε σχέση με το σήμερα. Από τη στιγμή που συνειδητοποιήσεις αυτό, έρχεται κάτι το απελευθερωτικό.

Παρόλα αυτά, σε ποιο βαθμό κρατιέται ζωντανό το ιστορικό Τέχνης;
Ακολουθώντας αυτό το πνεύμα κι όχι τόσο μια φόρμα. Ένα πνεύμα που είχε κάποιες πολύ βασικές αρχές οι οποίες δεν αλλάζουν. Το Θέατρο Τέχνης εξακολουθεί να είναι υπόθεση συλλογική.

Η οικογένεια του «Τέχνης» με τα χρόνια διαλύθηκε αλλά το σπίτι είναι εδώ για όποιον επιθυμεί να γυρίσει σε αυτό

Εκπρόσωποι της παλιάς “φρουράς” του «Τέχνης» όπως ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος ή ο Γιώργος Αρμένης δηλώνουν πως δεν έχουν καμιά σύνδεση πια με το θέατρο όπως λειτουργεί σήμερα. Τι απαντάτε;
Εκ των πραγμάτων δεν υπάρχει αυτό που υπήρχε παλαιότερα – δηλαδή η συγκεκριμένη ομάδα του Κουν όπου όλα συνέβαιναν γύρω από εκείνον. Τώρα, υπάρχει μια πολυφωνία αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οι άνθρωποι οι οποίοι γεννήθηκαν εδώ καλλιτεχνικά δεν είναι ευπρόσδεκτοι. Το «Τέχνης» είναι ανοιχτό και σε εκείνους τους ανθρώπους που συνέστησαν την “οικογένεια” του. Βεβαίως, η οικογένεια με τα χρόνια διαλύθηκε αλλά το σπίτι είναι εδώ για όποιον επιθυμεί να γυρίσει σε αυτό.

Θα τολμούσατε να αναθεωρήσετε μια αρχή του θεάτρου αν δεν ήσασταν σύμφωνη με αυτήν – ακόμα κι αν φοβόσασταν πως θα συναντήσετε αντιδράσεις;
Ναι. Πρέπει να δοκιμαστούμε σε νέες περιοχές, πρέπει να δοκιμαστούν εντελώς νέα πράγματα στο Θέατρο Τέχνης. Κι αυτό δεν θεωρώ ότι αντιβαίνει στους κανόνες λειτουργίας του. Ίσα- ίσα που από την πρώτη μέρα λειτουργίας του ήταν ένα θέατρο εντελώς πρωτοποριακό.

Θα θέλατε να παράξει ξανά πρωτοπορία το «Τέχνης»; Είναι εφικτό;
Θα το ήθελα πάρα πολύ αλλά και να το πούμε είναι μάταιο αν δεν εργαστούμε γι’ αυτό· αν δεν είμαστε υπεύθυνοι να συμβεί. Αν δεν είμαστε αυτουργοί για να αναδυθούν δυνάμεις και τρόποι που θα είναι στ’ αλήθεια πρωτοποριακές. Εξάλλου, τι είναι πρωτοποριακό σήμερα; Να προσπαθήσεις να πεις μια ιστορία – η οποία ακριβώς επειδή φτιάχνεται από διαφορετικούς ανθρώπους – φτιάχνεται μ’ ένα μοναδικό τρόπο.

Θα ήθελα πάρα πολύ το «Τέχνης» να παράξει πρωτοπορία αλλά και να το πούμε είναι μάταιο αν δεν εργαστούμε γι’ αυτό

Για την ώρα, συνδέεστε ξανά με το παρελθόν του σκηνοθετώντας τις «Δούλες» του Ζενέ.
Ναι και για έναν ακόμα λόγο: Γιατί με ενδιαφέρει πολύ η θεματική της εξουσίας εφόσον ορίζει τη ζωή και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Το συγκεκριμένο έργο δε, μου δίνει την ευκαιρία να δω και ερμηνευτικά την εξουσία γιατί θα είμαι εγώ που θα υποδυθώ την Κυρία. Ο Ζενέ εδώ μιλάει για τους ρόλους που μας επιβάλλονται, για τον άνθρωπο που είναι ικανός να ορίζει μόνο τη βούληση του, για τη δυσκολία να διεκδικήσουμε χωρίς να φοβόμαστε, για την επιλογή να ζήσουμε κάτω από ασφυκτικές συνθήκες παρά να ζήσουμε ελεύθερα.

Η εξουσία είναι δουλεία;
Η εξουσία είναι δουλεία όταν καθίσταται πολλή σημαντική για εκείνον που την διαχειρίζεται. Αν αισθάνεται πως όταν τη χάσει, θα χαθεί. Τότε η εξουσία γίνεται έως και επικίνδυνη. Υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι που αγαπούν την εξουσία ακόμα και στο πως την ασκούν μέσα στο σπίτι τους – όχι απαραίτητα από μια θέση εργασίας. Εγώ, πάλι, δεν έχω καμία τρομερή αγάπη στην εξουσία. Ακόμα και τη σκηνοθεσία την επέλεξα από επιθυμία, όχι επειδή μου αρέσει να επιβάλλω τη γνώμη μου στους άλλους.

Φαντάζομαι, όμως ότι δεν γίνεται αλλιώς.
Οφείλω να παίρνω αποφάσεις χωρίς να φοβάμαι πως θα στενοχωρήσω ή θα θυμώσω ανθρώπους γύρω μου εξαιτίας αυτών. Αλλά πάντα υπάρχει κάποιος που αναλαμβάνει το κόστος. Φροντίζω, εξάλλου, να υπάρχει διάλογος στη διαδικασία. 

Είχε κόστος η σύνδεση σας με την εξουσία στη σχέση με τον εαυτό σας και στη σχέση με τους άλλους;
Κόστος πλήρωσα όταν έκανα λάθος επιλογές. Όταν ήξερα πως έφταιγα εγώ για κάτι που δεν λειτούργησε. Αλλά τι να κάνουμε, είναι αναπόφευκτο ακόμα και σε θέσεις τέτοιας βαρύτητας.

Σκέφτεστε τον εαυτό σας μετά την καλλιτεχνική διεύθυνση;
Ναι, αισθάνομαι ελευθερία σε σχέση με αυτό. Δεν έχω αγωνία εξουσίας.

Δεν έχω καμία τρομερή αγάπη στην εξουσία. Ακόμα και τη σκηνοθεσία την επέλεξα από επιθυμία

Πότε αισθάνεστε πραγματικά ελεύθερη;
Όταν δημιουργώ μέσα σε μια ομάδα ανθρώπων με σεβασμό και αγάπη γι’ αυτό που κάνουμε και ο ένας για τον άλλον. Κατά τα άλλα, είναι πάρα πολύ δύσκολο να υπάρχει ελευθερία. Πρέπει πάντα να ξεκινάμε με μια αγνότητα σαν να είναι η πρώτη φορά. Ακόμα και στις ανθρώπινες σχέσεις, στον έρωτα δεν πρόκειται να ξεκινήσουμε κάτι καινούργιο αν κουβαλάμε τις απογοητεύσεις του παρελθόντος.