Το Ζ του Βασίλη Βασιλικού στην Εθνική Λυρική Σκηνή

Η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ ανέθεσε τη σύνθεση της όπερας «Z» στον Μηνά Μπορμπουδάκη, έναν συνθέτη με μεγάλες διεθνείς επιτυχίες που ζει και εργάζεται στη Γερμανία. Η όπερα «Ζ» βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού, ένα μυθιστόρημα που έκανε θραύση στην εποχή του και που έγινε διεθνώς γνωστό μέσα από τις πολυάριθμες μεταφράσεις του και τη μεταφορά του στο σινεμά από τον Κώστα Γαβρά. Ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το βιβλίο του «φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος», που «υπακούει στους νόμους ενός έργου φαντασίας, έχει δική του νομοτέλεια, αυτόνομη, μόνο που τυχαίνει όλα αυτά να μην είναι διόλου φανταστικά, αλλά μια πιστή και υπεύθυνη αντιγραφή της πραγματικότητας».

Ο Μηνάς Μπορμπουδάκης συνέθεσε μια όπερα που εξερευνά τα ηχοτοπία της ταραγμένης δεκαετίας του 1960, βασισμένος στο λιμπρέτο του βραβευμένου και πολυμεταφρασμένου συγγραφέα, Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη. Ο συνθέτης αναφέρει για το ηχητικό τοπίο του έργου: «Γκάζια, ο ψίθυρος μιας γυναίκας, παραμορφωμένες φωνές στα μεγάφωνα, πέτρες που χτυπάνε κλειστά παντζούρια, εσωτερικές φωνές και ρυθμικοί θόρυβοι από τις ράγες ενός τρένου μας ταξιδεύουν σε ηχότοπους που ξεδιπλώνονται σε δύο επίπεδα: στον κόσμο των σκέψεων και την πραγματικότητα, θέτοντας το αναπάντητο ερώτημα: Γιατί;». 

Μπαίνοντας στο πολυδαίδαλο μυθιστόρημα του Βασιλικού και με την πεποίθηση πως με βάση το υλικό αυτό θα έπρεπε να χτιστεί ένα λιμπρέτο σαφώς πιο περιορισμένο σε έκταση, ο λογοτέχνης Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης όρισε ως βασικό κλειδί τη λέξη «οικονομία»: «Οικονομία στους ρόλους, στα λόγια, στις πληροφορίες. Οικονομία όχι όμως και στα αισθήματα ή στους κρυφούς συλλογισμούς των προσώπων». Χαράσσοντας κοινή κατεύθυνση με τον Μηνά Μπορμπουδάκη αποφάσισαν να δώσουν έμφαση στο προσωπικό σύμπαν των ηρώων τους και να το αναδείξουν στην παράσταση σχεδόν ισότιμα με τη δράση και την «αστυνομική» ανέλιξη της ιστορίας, σε ισορροπία πάντα και με τον τεράστιο πολιτικό αντίκτυπο των γεγονότων της εποχής. «Η ανθρώπινη φύση», λέει ο ίδιος ο Χατζηγιαννίδης, «ικανή για το πιο υψηλό και το πιο ποταπό, φαντάζει απελπιστικά αναλλοίωτη στο πέρασμα των δεκαετιών».

Τη νέα αυτή παραγωγή της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ σκηνοθετεί η Κατερίνα Ευαγγελάτου, η οποία, για δεύτερη φορά μετά την προ διετίας επιτυχία της στην Κρατική Όπερα της Πέρμ με «Τα παραμύθια του Χόφμαν» του Ζακ Όφενμπαχ, αναμετράται με το λυρικό θέατρο. Με έντονο το στοιχείο του ρεαλισμού, αλλά και μέσα σε μια σκοτεινή ποιητική ελευθερία, η Κατερίνα Ευαγγελάτου σκηνοθετεί το «Ζ» με νεύρο, ένταση και αμεσότητα, δημιουργώντας ένα έργο που η δύναμή του φτάνει απευθείας στο κοινό.

Τοποθετημένη στη δεκαετία του ’60, η υπόθεση της όπερας «Ζ» εκτυλίσσεται σε δύο επίπεδα: της δράσης και των ιδεών. Από το πατημένο γκάζι του τρικύκλου μέχρι τις εικόνες της ασπρόμαυρης τηλεόρασης, όλα μετουσιώνονται σε ήχο, άλλοτε νευρώδη με ηλεκτρισμό και άλλοτε σπηλαιώδη με ηλεκτρονικά στοιχεία. Ο ήχος του «Ζ» είναι ασπρόμαυρος και τονίζει την ανθρώπινη διάσταση, ενώ η ατμόσφαιρα του έργου μοιάζει σαν ένα παράξενο εφιαλτικό όνειρο. Το ποιητικό στοιχείο διαπερνά το σκηνικό της Εύας Μανιδάκη, ενώ οι χώροι διεισδύουν ο ένας στον άλλο και με λεπτές χειρονομίες το εσωτερικό γίνεται εξωτερικό και ο ιδιωτικός χώρος δημόσιος.

Στην παραγωγή του «Ζ» συμμετέχει ένα καστ αναγνωρισμένων λυρικών πρωταγωνιστών. Στο ρόλο του Ζ ο ηθοποιός Δημήτρης Παπανικολάου.

To «Z» αποτελεί την πρώτη παραγγελία νέου έργου από την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ. Οι παραγγελίες νέων έργων όπερας πάνω σε έργα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας είναι ένας από τους βασικούς άξονες της Εναλλακτικής Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Σύνοψη 

Στο καταγώγιο του «Κουλού», όπως και σε άλλα μυστικά σημεία της πόλης, λαμβάνουν χώρα οι συναντήσεις της εθνικιστικής παρακρατικής οργάνωσης που, κάτω από τις οδηγίες και ευλογίες του ίδιου του αρχηγού της αστυνομίας, του Αρχιδεινόσαυρου, έχει απλώσει τα πλοκάμια της σ’ ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη. Σε ένα τέτοιο καταγώγιο θα δοθεί η εντολή. Η εντολή θανάτωσης του βουλευτή Ζ. Γιατρός, διακεκριμένος αθλητής και υπέρμαχος της ειρήνης. Αφιλοκερδής, μαχητικός, ατίθασος. Ενοχλητικός. Την εκτέλεση αναλαμβάνει ο Γρύλος, ένα από τα πρωτοπαλίκαρα του τάγματος θανάτου. Συνεργός του ο Κάβουρας, σεσημασμένος παιδεραστής. Χρόνος και τόπος προκαθορισμένοι: Τετάρτη 22 Μαΐου 1963, στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Βενιζέλου, όπου και είναι προγραμματισμένη ομιλία του Ζ στα πλαίσια εκδήλωσης των φίλων της ειρήνης. “Μα να προσέχεις, να προσέχεις”, ακούμε να λέει με αγωνία η Γυναίκα/Ψυχή.

Η αποστολή ολοκληρώνεται με επιτυχία. Ο Γρύλος θα γκαζώσει το τρίκυκλό του καταπάνω στο βουλευτή, ο οποίος έχει μόλις τελειώσει την ομιλία του, και ο Κάβουρας θα του καταφέρει από την καρότσα το μοιραίο χτύπημα. Με γκλομπ. Όμως κάποιος πολίτης, μάρτυρας του περιστατικού, θα πηδήξει επάνω στο τρίκυκλο. Θα παλέψει με τους εκτελεστές. Το πράγμα στραβώνει. Ένας διερχόμενος τροχονόμος θα τους συλλάβει και θα τους οδηγήσει όλους στην αστυνομία. Η δολοφονία στα πρωτοσέλιδα. Ένας επιπλοποιός, που είχε ακούσει τον Γρύλο να ομολογεί την πράξη του, αποφασίζει να πάει και να καταθέσει· θα βρεθεί στο νοσοκομείο. Ένας δημοσιογράφος θέλει να ψάξει την υπόθεση σε βάθος, δεν διστάζει να εισβάλει στα άδυτα του παρακράτους. Και τέλος, ένας ανακριτής. Φθάνει εσπευσμένα να αναλάβει την υπόθεση. Είναι ξεροκέφαλος, αρνείται να υποκύψει σε πιέσεις, δωροδοκίες, απειλές. Θα προχωρήσει μέχρι τέρμα, θα βάλει βαθιά το χέρι μέσα στη φιδοφωλιά. Θα αποδώσει δικαιοσύνη. Ε και λοιπόν; Τι σημασία έχει, αναρωτιέται η Γυναίκα/Ψυχή. Για εκείνην, μόνη δικαίωση θα ήταν η επιστροφή του Ζ στη ζωή. Ή, έστω, η δυνατότητα για ένα τελευταίο, αποχαιρετιστήριο φιλί. Όλα τ’ άλλα δίχως νόημα.

Ωστόσο, για πολλούς ανθρώπους ο θάνατος του Ζ θα σημάνει τον ερχομό μιας νέας εποχής. Οι νεκροί δεν μιλούν· όμως λάμπουν αχνά· και το φως τους, καμιά φορά, χαράζει κατεύθυνση. Χιλιάδες νέοι θα ξεχυθούν τη μέρα της κηδείας στους δρόμους διαλαλώντας το μήνυμα της ειρήνης και παίρνοντας κουράγιο για νέους αγώνες. Αναλογιζόμενοι ότι είναι όμορφη η ζωή όταν κάθε στιγμή είσαι έτοιμος να πεθάνεις.

Μηνάς Μπορμπουδάκης 

Ο Μηνάς Μπορμπουδάκης γεννήθηκε το 1974 στο Ηράκλειο Κρήτης. Από το 1985 φοίτησε στην τάξη πιάνου και θεωρητικών του Γιώργου Καλούτση. Συνέχισε σπουδές σύνθεσης και πιάνου στο Αμβούργο και στο Μονάχο, όπου και ζει έκτοτε. Το έργο του έχει βραβευθεί μεταξύ άλλων με το διεθνές μουσικό βραβείο Rodion Shchedrin Chamber καθώς και με το βραβείο σύνθεσης του ιδρύματος Christoph und Stephan Kaske.

Μουσική του έχει παρουσιαστεί σε μεγάλες ευρωπαϊκές αίθουσες και φεστιβάλ όπως: Konzerthaus και Philharmonie στο Βερολίνο, το Γουίγκμορ Χωλ και το Southbank Centre του Λονδίνου, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το θερινό φεστιβάλ της Κρατικής Όπερας του Μονάχου, το φεστιβάλ του Μπρέγκεντζ, τη Μπιεννάλε του Μονάχου.

Ο Κεντ Ναγκάνο, ο Juraj Valcuha, ο Τίτο Σετσερίνι και ο Κωνσταντίνος Καρύδης είναι μερικοί από τους μαέστρους που έχουν διευθύνει έργα του τα τελευταία χρόνια με μεγάλες ευρωπαϊκές ορχήστρες, όπως της Βαυαρικής Ραδιοφωνίας, της Νοτιοδυτικής Ραδιοφωνίας της Στουτγάρδης, την την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα του RAI, την Tonhalle Orchester της Ζυρίχης, τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βιέννης ή το περίφημο Ensemble Modern.
Βασική́ πηγή́ έμπνευσης του έργου του Μηνά Μπορμπουδάκη αποτελούν φιλοσοφικά́, μυθολογικά́ και λογοτεχνικά θέματα, καθώς και σύγχρονες κοσμολογικές και μεταφυσικές θεωρίες. Τα ερεθίσματα αυτά αντικατοπτρίζονται συχνά σε κύκλους έργων (Ροαί I-V, Photonic constructions I-III, Κυκλοειδή I-III κ.ά.) διαφορετικών δυνάμεων, όπως έργα για ορχήστρα, φωνητικά σύνολα, ηλεκτρονικά μέσα ή έργα με σκηνική δράση και βρίσκουν την έκβασή τους σε ένα δυναμικό μουσικό ιδίωμα πλούσιο σε ηχότοπους και ένταση. Η ενασχόλησή του με την ηλεκτρονική μουσική, καθώς και η χρήση φασματικών μεθόδων σύνθεσης και μικροδιαστημάτων, καθιστούν την έκφραση και τον ήχο σαν τους δύο σημαντικότερους πόλους στη μουσική του Μηνά Μπορμουδάκη.

Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης

Ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης γεννήθηκε στις Σέρρες, 4 Ιουλίου του 1967, και έζησε εκεί τα πρώτα του παιδικά χρόνια. Σπούδασε στη Νομική Σχολή της Αθήνας και στη Δραματική Σχολή «Βεάκη». Για λίγα χρόνια εργάστηκε ως ηθοποιός σε θεατρικές παραστάσεις, μετά ασχολήθηκε με το γράψιμο. Κυκλοφορούν ως τώρα τα μυθιστορήματα: Οι τέσσερις τοίχοι (2000), Ο φιλοξενούμενος (2004), Το ελάχιστο ίχνος(2013), η συλλογή διηγημάτων Φυσικές Ιστορίες (2006) και το αφήγημα Ύπνος (2008), όλα από τις εκδόσεις «Το Ροδακιό». Διηγήματά του έχουν συμπεριληφθεί σε θεματικές ανθολογίες και έχουν δημοσιευτεί στον Τύπο και σε λογοτεχνικά περιοδικά.

Έχει γράψει τα θεατρικά έργα: Μεταμφίεση («Ιανός», 2005), Λάσπη, Λα Πουπέ, Αέρας («δήγμα / Ευρασία» 2011), Στην Οθόνη Φως («Το Ροδακιό» 2011), Τον Άυλο Εσένα («Το Ροδακιό» 2016), Κέικ («Το Ροδακιό» 2016), Πεταλούδα σε Πηγάδι, Στον Παράδεισο, τα οποία έχουν παρασταθεί στα θέατρα: Οδού Κεφαλληνίας, Σφενδόνη, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Σερρών, ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Αγρινίου, Πόλη, Θέατρο Τέχνης, Εθνικό Θέατρο, Αγγέλων Βήμα, Schlosspark Theater).

Έχει διδάξει θεατρική δημιουργική γραφή (Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, Εθνικό θέατρο, εκδόσεις Πατάκη, Ανοικτό Πανεπιστήμιο).
Βιβλία του έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στα γαλλικά (Albin-Michel), αγγλικά (Marion Boyars), ιταλικά (Crocetti), ισπανικά (Tropismos), στα πορτογαλικά (Babel) και στα τουρκικά (υπό έκδοση). Τιμήθηκε με το «Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου» του περιοδικού Διαβάζω (2000) και το γαλλικό βραβείο “Laure Bataillon” (2004) για το μυθιστόρημα Οι τέσσερις τοίχοι που βρέθηκε στη μικρή λίστα του βρετανικού βραβείου Independent “Foreign Fiction Prize” το 2007. Επίσης, το έργο Στην οθόνη φως κέρδισε το «Βραβείο Κοινού» στο θεατρικό φεστιβάλ της Χαϊδελβέργης το 2013. Tο μυθιστόρημά του Το ελάχιστο ίχνος τιμήθηκε με το Βραβείο Πεζογραφίας του περιοδικού Κλεψύδρα.

Κατερίνα Ευαγγελάτου

Γεννήθηκε στην Αθήνα και κατάγεται από γνωστή καλλιτεχνική οικογένεια. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μουσική στο Ελληνικό Ωδείο (πιάνο, κιθάρα), και Θέατρο (σκηνοθεσία και υποκριτική) αρχικά στην Αθήνα, (Σχολή Εθνικού Θεάτρου), ενώ συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές σε Λονδίνο (Πανεπιστήμιο του Μίντλσεξ) και Μόσχα (Κρατική Ακαδημία Θεατρικής Τέχνης GITIS), αποσπώντας υποτροφίες και διακρίσεις.
Το 2009 τιμήθηκε από την Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών με το βραβείο νέου δημιουργού. Το 2011 τιμήθηκε με το έπαθλο «Ελευθερία Σαπουντζή» για τις σκηνοθεσίες της κατά τη διετία 2009-2011.

Έχει σκηνοθετήσει πάνω από 15 μεγάλες παραγωγές σε κορυφαίους θεατρικούς οργανισμούς της Ελλάδας και του εξωτερικού (Εθνικό Θέατρο, Φεστιβάλ Αθηνών, Στέγη, Αμφι-Θέατρο Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, Κρατικό Θέατρο Άουγκσμπουργκ, Κρατική Όπερα της Περμ), κινούμενη σε ένα ευρύτατο φάσμα, από το αρχαίο Ελληνικό Δράμα στην Όπερα και από τη διασκευασμένη λογοτεχνία και τα μεγάλα κλασικά έργα στο εντελώς σύγχρονο ρεπερτόριο. Συχνά μεταφράζει η ίδια τα κείμενα που ανεβάζει.