Περικλής Μουστάκης: Ενοχλούμαι όταν ακούω από συναδέλφους ότι κάνουμε μια δουλειά σαν όλες τις άλλες

Τις πρωινές ώρες τα θέατρα θυμίζουν εκκλησίες. Υγρά, σιωπηλά κι ολοσκότεινα. Έτσι μοιάζει και σήμερα το Θέατρο της Οδού Κυκλάδων που, κλείνοντας τη σιδερένια πόρτα της εισόδου αφήνει έξω το θόρυβο της Κυψέλης, για να σε υποδεχθεί στο χώρο μιας τελετουργίας που πρόκειται να αρχίσει. Η τελετουργία λέγεται πρόβα. Και η παράσταση λέγεται «Μετά την πρόβα».

Ο Περικλής Μουστάκης είναι φίλος με όλες αυτές τις έννοιες και τις εικόνες. Μικρός πήγαινε στην εκκλησία και αντιμετώπιζε τη λειτουργία σαν θέατρο. Μαγεμένος, επέστρεφε στο σπίτι και αναπαριστούσε τις δικές του τελετές παιδικής αβροφροσύνης. Τελεστής μέχρι σήμερα, μύστης του θεάτρου και προσκυνητής του ιερού της πρόβας ακολουθεί αυτόν τον καιρό το “κήρυγμα¨ του Ινγκμαρ Μπέργκμαν για το θέατρο που, τι σύμπτωση, ήταν γιος πάστορα.

Και η συνέντευξη μας είναι (πιθανόν για τον ίδιο λόγο) γεμάτη από ένα θρησκευτικό, τρόπον τινά, λεξιλόγιο. 

Πριν ή μετά την πρόβα. Πότε είναι καλύτερα;
Η πρόβα είναι μια διαδικασία που οδηγεί σε μια συνείδηση του εαυτού μου. Οπότε το μέσον αποκτά μια ιερότητα για μένα και γι’ αυτό η συνθήκη της πρόβας πρέπει να περιφρουρείται πάντοτε από τη ρύπανση της καθημερινότητας. Κάτι που είναι πολύ δύσκολο να συμβεί αφού σπανίως συναντώ τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να εκτεθεί ψυχικά και σωματικά ο ηθοποιός.

Επιδιώκετε να «αναβαπτίζεστε» στη διάρκεια της πρόβας;
Αυτό είναι το ζητούμενο. Αλλά σαφώς δεν θα συμβεί κάθε μέρα.

Είμαι μοναχικό άτομο και μου πάει η μοναξιά του σκηνοθέτη

Σε ποια θέση αγαπάτε περισσότερο να βρίσκεστε: Σε αυτή του σκηνοθέτη ή του ηθοποιού;
Είμαι σε μια αμφισημία… Μεγαλώνοντας θα έλεγα πως προτιμώ να είμαι απ’ έξω, να παρατηρώ κι αυτό προσφέρει τη δυνατότητα μιας ολοκληρωμένης ματιάς στα πράγματα. Είναι διαφορετική η οπτική όταν είσαι κάτω από τη σκηνή και τελείως άλλη όταν παίζεις. Νιώθω αυτόν το διχασμό και τώρα: Έχω άλλη αίσθηση για την παράσταση παρατηρώντας την κι άλλη παίζοντας. Βέβαια, το μεγαλείο του ηθοποιού, αυτή η διάνοιξη, η έκθεση, ο εξομολογητικός λόγος δεν αντικαθίσταται με τίποτα – μολονότι είναι μια πολύ επώδυνη διαδικασία. Παρόλα αυτά – κι επειδή γενικότερα στη ζωή μου χρειάζομαι ησυχία – οδηγούμαι προς τη σκηνοθεσία. Είμαι μοναχικό άτομο και μου πάει η μοναξιά του σκηνοθέτη.

Παρόλα αυτά, δεν το επιχειρείτε συχνά.
Είχα μεγάλη ζήτηση ως ηθοποιός και δεν προλάβαινα να σκηνοθετήσω. Κι επειδή βιοπορίζομαι από αυτή τη δουλειά δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς.

Πως σας κάνει να αισθάνεστε αυτό;
Αυτονόητο είναι πως μου αρέσει να αναγνωρίζεται η δουλειά που έχω κάνει – αν και δεν το έχω καθόλου ανάγκη όλο αυτό. Δεν έχω ανάγκη να με αναγνωρίζουν στο δρόμο ή να αποκτήσω μια ισχύ, μια υπόσταση από τις προτάσεις που δέχομαι. Με κάνει ευτυχή το γεγονός ότι μέσω αυτής της ζήτησης επιβεβαιώνεται εκ των έξω κάτι που μέσα μου είναι πηγαίο και σε μια βεβαιότητα. Φυσικά, πρόκειται για μια βεβαιότητα εν αμφιβολία…

Ως δημιουργός είστε ανασφαλής;
Είμαι βαθύτατα ανασφαλής. Και σε κάθε παράσταση – χωρίς να το κάνω ως εγκεφαλικό τερτίπι – νιώθω σαν να μην ξέρω τίποτα. Εξαιτίας αυτού φυσικά, υπάρχει ο κίνδυνος να μην μπορώ να κάνω τίποτα ή από την άλλη να γίνομαι λευκή σελίδα, να φτάνω σ’ ένα μηδενικό επίπεδο για να υπάρξει μέσα μου μια αναδιάταξη των πραγμάτων. Αυτή είναι μια κιρκεγκορική σκέψη – όπως και όλο το έργο του Μπέργκμαν είναι διαποτισμένο από μια κιρκεγκορική σκέψη – κι αφορά στο ηθικό στάδιο του ανθρώπου όπου μέσα από την επανάληψη αρχίζει και ανακαλύπτει τα πράγματα σαν πρώτη φορά.

Βεβαίως, τα τελευταία χρόνια γίνεστε ολοένα και πιο αναγνωρίσιμος. Μήπως σας ξένισε αυτό;
Και ναι και όχι. Γενικότερα, με ξενίζει να εξωτερικεύεται μια θετική στάση απέναντι μου. Θυμάμαι να ανεβαίνω την Πανεπιστημίου και ξαφνικά να βλέπω ένα νεαρό ζευγάρι που προσπερνώντας με, το αγόρι με μια μεγάλη έκπληξη μου είπε «είστε… τι να πω… μπράβο σας». Εκείνη τη στιγμή ανατρίχιασα. Αλλά το θέμα είναι να μην έχεις ανάγκη αυτή την επιβεβαίωση· είναι πολύ ωραίο να επιβεβαιώνεσαι μέσω του άλλου αλλά στ’ αλήθεια θα ήθελα να μην έχω καν αυτή την ανάγκη, να μην είναι το κίνητρο μου στο θέατρο. Θέλω τα πράγματα να γεννιούνται μέσα από δικές μου εσωτερικές ανάγκες κάτι που είναι αντίθετο με τη συλλογική φύση του θεάτρου.

Είχα μεγάλη ζήτηση ως ηθοποιός και δεν προλάβαινα να σκηνοθετήσω

Ποιο είναι το πιο σημαντικό σας κίνητρο στο θέατρο;
Όταν ήμουν νέος το θέατρο ήταν καψούρα. Με τα χρόνια πέρασε η καψούρα κι έγινε αγάπη με την έννοια της αποστολής. Νιώθω ότι έχω μια αποστολή· είναι ένα έργο που πρέπει να παράξω μέσα από μια σκέψη βαθιά και ποιοτική.

Η διαδικασία της σκηνοθεσίας σας φέρνει πιο κοντά στα χρόνια της «Άσκησης»;
Μου έχει λείψει η «Ασκηση»· εκεί ανδρώθηκα και σαφώς είναι για μένα το πλέον σημαντικό κομμάτι στο θεατρικό μου τοπίο. Αν είχα τα χρήματα, θα επέστρεφα οπωσδήποτε σε μια τέτοια συνθήκη.

Τι συνέβη εκεί;
Είχα απομονωθεί εντελώς για οκτώ χρόνια. Κι όταν βγήκα από εκεί έμοιαζε σαν να έβγαινα από το υπόγειο στο φως. Στην αρχή τρελάθηκα. Διαπίστωσα πως, στο μεταξύ, είχε διαμορφωθεί ένα άλλο θεατρικό τοπίο από αυτό που ήξερα, είχαν μεταλλαχθεί τα πράγματα ακόμα και από άποψη συμπεριφορών. Επικρατούσε στο θέατρο μια θρασύτητα η οποία επιβραβευόταν· ήταν μαγκιά ν’ αργήσω λίγο στην πρόβα χωρίς να πω ένα συγγνώμη, ήταν ok να μιλήσω στο κινητό χωρίς να με νοιάζει αν θα διακόψω. Σιγά – σιγά προσαρμόστηκα.

Τι άλλαξε μέσα σας από τότε;
Κουβαλούσα γερές αποσκευές ως ηθοποιός παρόλο που είχα παίξει ελάχιστα. Απέκτησα ένα πολύ ισχυρό υπέδαφος – τεχνικό, ψυχικό και πνευματικό. Τώρα πια είμαι ένα μείγμα του πριν και του τώρα και κινούμαι προς το άγνωστο.

Δηλαδή, δεν κάνετε σχέδια ή δεν βάζετε στόχους;
Έχω κάποιους στόχους αλλά πάντα τους παρακάμπτω γιατί η πραγματικότητα, οι προτάσεις δηλαδή, με προλαβαίνουν. Τότε με καταλαμβάνει η ύβρις: Παρακαλώ από μέσα μου να μην έχω καμιά πρόταση για να μπορέσω να κάνω τα δικά μου. Και όπου «δικά μου» βλέπε πείνα, πείνα συνειδητή.

Και στο τέλος τι επιλέγετε;
Τελικά δεν υποκύπτω στην πείνα! Ενδίδω στα θέλω των άλλων από την στιγμή που διαπιστώνω ότι έχουν κάτι κοινό με τα δικά μου.

Δεν έχω ανάγκη να με αναγνωρίζουν στο δρόμο ή να αποκτήσω μια ισχύ, μια υπόσταση από τις προτάσεις που δέχομαι

Το «Μετά την πρόβα» ήταν συγγενικό με τα δικά σας θέλω;
Είναι μια παραγγελία του Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων και μου αρέσουν τρελά οι παραγγελίες. Μου αρέσει τρελά να μου βάζουν ένα πλαίσιο ελευθερίας. Κι αυτό το επιζητώ κι ως ηθοποιός· θέλω να έχω ένα αυστηρότατο πλαίσιο ελευθερίας και μέσα εκεί να λειτουργήσω.

Τι προσωπικό ανακαλύψατε σε αυτό το έργο;
Καταρχάς, είναι ένα έργο που ανήκει σε όλους τους ηθοποιούς και τους σκηνοθέτες αλλά στο τέλος αντανακλά όλο τον κόσμο. Το «μετά την πρόβα» σημαίνει και «μετά το δράμα»· αναρωτιέται για που οδηγούμαστε μετά το δράμα (συνήθως οδηγούμαστε στον Μπέκετ). Το έργο αυτό είναι εξομολογητικό και αυτοβιογραφικό και αποτυπώνει τη σκέψη του Μπέργκμαν όχι μόνο για το θέατρο αλλά και για τον κόσμο. Ο Μπέργκμαν μας λέει πως όταν η αμαρτία γίνει λογισμός αποκτά πνευματικότητα – βέβαια, η ενοχή είναι αδιανόητη για τον άνθρωπο του Νότου.

Είναι επώδυνο όταν ο ηθοποιός παίζει σ’ ένα έργο που τον αναγκάζει να ξανακοιτάξει τον εαυτό του;
Είναι έως και τραγικό. Ένας ηθοποιός – ακόμα και στο τελευταίο βράδυ μιας παράστασης – κοιτάζει υποσυνείδητα τον εαυτό του μέσω του κοινού που τον περιμένει στην πλατεία. Αυτό είναι ένα διακύβευμα κάθε φορά. Τουλάχιστον εγώ, πριν βγω στη σκηνή δεν νιώθω καλά. Όταν πάλι βγαίνω στη σκηνή είναι σαν ανασταίνομαι κι όταν πάει καλά η παράσταση είμαι ο πιο ευτυχής άνθρωπος του κόσμου.

Το θέατρο είναι πιο κοντά στη ζωή ή πιο κοντά στο θάνατο;
Το θέατρο του κόσμου είναι κοντά και στη ζωή και στο θάνατο. Το θέατρο βρίσκεται εκεί που αρχίζουμε και παίζουμε ρόλους για να βρούμε τον εαυτό μας ώστε σιγά – σιγά να απεκδυθούμε τους ρόλους. Από αυτή τη σκέψη, από τον κατακερματισμό και την πολυδιάσπαση της βούλησης είναι διαποτισμένη η σκανδιναβική δραματουργία. Κι αν προσπαθήσεις να βρεις μια αρμονία μέσα στον κατακερματισμό υπάρχει κίνδυνος να οδηγηθείς στη νεύρωση ή αν είσαι πιο τυχερός σε μια βαθιά πνευματικότητα.

Πριν βγω στη σκηνή δεν νιώθω καλά. Όταν πάλι βγαίνω στη σκηνή είναι σαν ανασταίνομαι

Τι καταλαβαίνετε για τον εαυτό σας ως ηθοποιό μέσα από αυτό το έργο;
Ο Μπέργκμαν πίστευε πως το καλύτερο θέατρο ήταν το θέατρο του Σαίξπηρ. Έπαιζαν πάντα με το φως της μέρας, η τελειότητα φτιαχνόταν μέσα από μια καρέκλα, ένα τραπέζι και τα φώτα της πρόβας ενώ οι ηθοποιοί φορούσαν τα καθημερινά τους ρούχα. Όλο το παρελθόν του θεάτρου περνούσε στο γυμνό χώρο μέσα από μια υποκριτική αρτιότητα. Αυτή η αφαίρεση, το τίποτα όπου το είναι αποκτά μια εσωτερική αρμονία με αφορά πάρα πολύ.

Με τι φορτία βγαίνετε κάθε φορά από τους ρόλους;
Αν έχεις εμβαθύνει στην έννοια του ρόλου υπάρχει πιθανότητα η προσωπικότητα σου να διευρυνθεί. Δεν θα έλεγα ποτέ να τσακιστεί – γιατί πάνω απ όλα το θέατρο είναι ένα παιχνίδι· πολύ επικίνδυνο αλλά παιχνίδι.

Υπάρχουν στιγμές που φοβάστε ότι ο κόσμος του θεάτρου είναι περίκλειστος και αφορά μόνον εκείνους που τον ζουν από αυτή την απόσταση;
Δεν έχω την απαίτηση ο κόσμος να συναισθάνεται το δικό μου πάθος. Δεν θέλω να χαϊδεύω το κοινό, δεν έχω μια συνταγή. Θέλω να μιλάω έμμεσα στο κοινό για κάτι που δεν μπορεί να επικοινωνήσει πολύ εύκολα αλλά έχει μεγάλη αξία. Η αμεσότητα των πραγμάτων με τσακίζει.

Έχετε μπει στο τριπάκι να αποφεύγετε την πραγματικότητα καθώς δουλεύετε για το θέατρο;
Το θέατρο είναι κι ένας χώρος για να κρυφτώ αλλά κι ένας τρόπος για να φωτίσω την πραγματικότητα. Μέσα στο έργο υπάρχει αυτό το συμπέρασμα σε μια φράση του Σκηνοθέτη: «Όταν σε είδα μικρή στα γόνατα του πατέρα σου σκέφτηκα πως αυτή ίσως μεγαλώνοντας θα γίνει ηθοποιός. Αρνείται να δεχθεί την πραγματικότητα». Γενικότερα οι καλλιτέχνες είμαστε λίγο ανάπηροι, δεν θέλουμε να ζήσουμε την πραγματικότητα, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που μας προτείνουν.

Το θέατρο είναι κι ένας χώρος για να κρυφτώ αλλά κι ένας τρόπος για να φωτίσω την πραγματικότητα

Θέλατε πάντα να γίνετε ηθοποιός;
Δυστυχώς ή ευτυχώς, ήξερα από πολύ μικρός ότι θα γίνω ηθοποιός. Κι όταν το έλεγα κάποια πρόσωπα του συγγενικού μου περιβάλλοντος πίστευαν ότι θα αλλάξει αυτή η πρόθεση μου μα αυτή η θέση τους με πεισμάτωνε.

Δεν υπήρξαν ωστόσο αντίστοιχα ερεθίσματα στο οικογενειακό σας περιβάλλον…
Ο πατέρας μου ήταν θεολόγος αν και ποτέ δεν μου είχε πει να πάω στην εκκλησία. Όμως, όταν πήγαινα στη λειτουργία ένιωθα πως έβλεπα θέατρο και μαγευόμουν. Γύριζα στο σπίτι έπαιρνα ένα σεντόνι, φόραγα μια κατσαρόλα στο κεφάλι και τελούσα δήθεν λειτουργίες. Κι όταν κάποτε με διέκοψε ο παππούς μου, έγινα έξαλλος γιατί με έβγαλε από το ρόλο!

Σε προηγούμενη συνέντευξη μου έχετε πει πως ο πατέρας σας εργαζόταν ως δημοσιογράφος…
Ναι, ήταν αρχισυντάκτης στην «Αθηναϊκή» και στην «Ελευθερία» ενώ μαζί με τον Φώτη Κόντογλου εξέδιδε την «Κιβωτό». Θυμάμαι τον εφιάλτη της γραφομηχανής, κάθε μεσημέρι που έγραφε σε απόλυτη σιωπή. Κι αν αυτή διαταρασσόταν χτυπούσε με θυμό το χέρι στο τραπέζι. Εκεί καταλάβαινα ότι αυτός ο άνθρωπος κάνει κάτι ιερό και χρειάζεται σιωπή. Τον παρακολουθούσα πως κινούνταν και πως λειτουργούσε και υγιώς έγινε το πρότυπο μου. Δεν μου σήκωσε ποτέ το δάχτυλο, δεν μου έδωσε ποτέ συμβουλή αλλά τον θεωρώ τον μεγάλο μου παιδαγωγό. Τον σκότωσα τον πατέρα μου και σαφώς τον ανάστησα. Τον ξεπέρασα σαν σκέψη για να επιστρέψει μετά η ουσία και η πνευματικότητα του.

Σας χαρακτηρίζει μια αντίστοιχη αφοσίωση στη δουλειά σας;
Πιστεύω πως η αφοσίωση είναι μια μαγεμένη λέξη. Δύσκολο πράγμα η αφοσίωση σε κάτι. Αλλά σαφώς αυτό είναι θέατρο.

Έχετε πίστη στην τέχνη;
Ο Κίρκεγκορ λέει πως στους καιρούς μας προσπερνάμε τη στιγμή που το νερό γίνεται οίνος, προσπερνάμε τη στιγμή της μεταμόρφωσης και της πίστης και μένουμε στο νερό ως νερό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα πράγματα να αποκτούν μια επιφανειακή διάσταση. Όμως, το θαύμα είναι απόρροια πίστης – συνεπώς νομίζω ότι ένας καλλιτέχνης είναι αδύνατον να μην πιστεύει. Ενοχλούμαι όταν ακούω από συναδέλφους ότι κάνουμε μια δουλειά σαν όλες τις άλλες. Γιατί κάθε δουλειά, και η πιο ταπεινή, είναι ιδιαίτερη και μπορεί να γίνει πνευματική όταν κανείς αφοσιώνεται σε αυτό που κάνει.

Πιστεύω στην αγάπη, γιατί ο Θεός είναι αγάπη και δεν έχει ιδιοτέλεια

Που πιστεύετε;
Δεν πιστεύω στον μη Θεό. Αλλά δεν πιστεύω και στο Θεό με μια λογιστική λογική και μια ιδιοτέλεια. Πιστεύω στην αγάπη, γιατί ο Θεός είναι αγάπη και δεν έχει ιδιοτέλεια. Αυτή η γενναιοδωρία είναι Θεός. Μέσω της τέχνης ο άνθρωπος πρέπει να προσδοκά σ’ αυτό, να γίνει διευρυμένος ψυχικά. Και για να αγαπήσει κανείς πρέπει να έχει συνείδηση του πεπερασμένου του αφού αυτό τον κάνει πιο δημιουργικό, πιο ξύπνιο, τον βάζει σε εγρήγορση.

Φοβάστε το θάνατο;
Ο πατέρας του Μπέργκαν ήταν ιερέας. Όταν ήταν γέρος και άρρωστος τον ρώτησε τι σκεφτόταν για τον θάνατο. Κι εκείνος απάντησε «με τρομάζει κάπως». Συμφωνώ μαζί του. Δεν μπορώ να πω τη λέξη «φοβάμαι».