Η πινακοθήκη των ηρώων στον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι

Άλλη μια φορά η τέχνη της ανθρωπότητας έχει συναντήσει έναν τέτοιο αναλυτικό ψυχογράφο. Ο Φιόντορ Ντοστογέφκσι συνδέεται με “αδελφική” συγγένεια με τον Αντόν Τσέχοφ που επίσης βυθίζεται και ανατέμνει το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής. Ο «Ηλίθιος», το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα του είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση: Εδώ ο κορυφαίος Ρώσος πεζογράφος ερευνά το απόλυτο καλό, μέσα από την φύση ενός αθώου, ακέραιου, ειλικρινή ανθρώπου που ενσαρκώνει με τον ίδιο μεγαλειώδη τρόπο την αγάπη και άρα οδεύει προς τη θυσία.

Ο πρίγκιπας Μίσκιν, ένας άγιος, ένας σύγχρονος Χριστός εμφανίζεται απρόσκλητος στην κοινωνία της προεπαναστατικής Ρωσίας και την αποσυντονίζει κομίζοντας τις αξίες του. Συγχρωτίζεται με ανθρώπους που θυσιάζουν την προσωπική τους αλήθεια και τα βαθύτερα “θέλω” τους για τα “πρέπει” που επιβάλλει η κοινωνική τους θέση. Μέχρι που τους αναγκάζει να κοιτάξουν το είδωλο τους και να οδηγηθούν σε μια νέα αναγνώριση του εαυτού τους. «Τι σημασία έχει που σε κάθε πρωτοπόρο αναλογούν αμέτρητοι καθυστερημένοι και κακοί; Αυτή είναι ίσα-ίσα η χαρά μου, που είμαι τώρα σίγουρος πως δεν είναι καθόλου αμέτρητοι, μα είναι όλοι τους ζωντανό υλικό!» διαπιστώνει ο Μίσκιν.

Κατά την αναμενόμενη θεατρική μεταφορά του μυθιστορήματος στο Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά και σε σκηνοθεσία Νίκου Διαμαντή τα πρόσωπα αυτά παίρνουν σάρκα και οστά. Οι ερμηνευτές τους – ο Γιάννης Στάνκογλου, η Μαρία Κίτσου, ο Πέτρος Φιλιππίδης, ο Γιώργος Κωνσταντίνου, η Λένα Παπαληγούρα, η Γιώτα Φέστα, ο Ιωάννης Παπαζήσης – επιχειρούν να τους αποκωδικοποιήσουν συμφωνώντας με τον μελετητή του Ντοστογιέφσκι, Ανρί Τρουαγιά πως είναι «τολμηροί οι ήρωες του. Προκαλούν τη μοίρα τους κι ας τους οδηγεί στην καταστροφή. Κι ας διαισθάνονται αυτήν την καταστροφή. Δεν κάνουν κάτι για να την αποφύγουν. Ζουν με πάθος, έξω από τα όρια».

Η Μαρία Κίτσου υποδύεται τη Ναστάζια Φιλίπποβνα Μπαράσκοβα

Ένας εκ πεσών άγγελος, δαιμονισμένος. Μια γυναίκα που δεν ήταν ποτέ παιδί που του στέρησαν την αθωότητα, τη χαρά του και τα όνειρα του. Ένα παιδί που δεν μεγάλωσε ποτέ. Μια γυναίκα μοναδικής καλλιέργειας, χαρακτήρα και καλλονής.

Αυτή η ομορφιά που θα μπορούσε να σώσει τον κόσμο είναι και η κατάρα της. Γίνεται η καταδίκη της· υποφέρει και πονάει από την ντροπή της αυτή η τρομερά περήφανη και μοιραία γυναίκα. Δεν υπολογίζει κανέναν και τίποτα και πρώτα απ’ όλα τον εαυτό της.

Τραβάει προς την αυτοκαταστροφή και τον όλεθρο παρασέρνοντας τους πάντες και τα πάντα σαν μανιασμένη θύελλα. Αγαπάει μόνο τον πρίγκιπα γιατί την συγχωρεί με την αγάπη του. Επιθυμεί και διαλέγει τον Ραγκόζιν για να την σφάξει από έρωτα. Ποθεί τον θάνατο της.. Μόνο έτσι θα λυτρωθεί. Μόνο έτσι θα ησυχάσει η ψυχή της.

Ο Γιώργος Κωνσταντίνου υποδύεται τον στρατηγό Ιβάν Φιοντόροβιτς

Στην εποχή του Ντοστογιέφσκι, η υποκριτική ευγένεια και η καταχθόνια σκληρότητα, ήταν μέρος της ζωής των ανθρώπων της άρχουσας τάξης. Σ’ αυτήν ανήκει και ο στρατηγός Επάντσιν. Είναι χαρακτηριστικά πονηρός, υπερόπτης και φιλάργυρος. Δεν μου ήταν δύσκολο να τον υποδυθώ μιας και η αντανάκλαση του χαρακτήρα του, είναι διαχρονική. Υπάρχει στις μέρες μας και ίσως θα υπάρχει πάντα. Σ’ αυτήν τη ζωή, σ’ αυτόν τον κόσμο που ζούμε, φαίνεται ότι πιο εύκολο, να είσαι κακός, παρά καλός.

Ο Ιωάννης Παπαζήσης υποδύεται τον Ιππόλυτο Τερέντιεβ

Ο Ιππόλυτος Τερέντιεβ είναι ένας νέος που ανήκει σε μια ομάδα μηδενιστών. Ένας άνθρωπος που εισβάλει στον κόσμο του πρίγκιπα Μίσκιν και κοιτώντας τον στα μάτια ξερνάει πάνω του τον κόσμο του. Ένας άνθρωπος που μετράει τις μέρες και τις στιγμές του λόγω του ελάχιστου χρόνου ζωής που του απομένει – [πάσχει από φυματίωση – κ αι απογυμνωμένος από τα ταμπού και τα κοινωνικά πρέπει καρφώνει στις καρδιές μας την έννοια της πραγματικής ζωής, τη ζωή που δεν ζούμε, μέσα από την βεβαιότητα του θανάτου.

Η Λένα Παπαληγούρα υποδύεται την Αγλαία Ιβάνοβνα Επάντσινα

«Η Αγλαΐα λέγεται ότι ήταν η νεότερη από τις Τρεις Χάριτες, οι οποίες προσωποποιούσαν τη γοητεία, την ομορφιά, τη φύση, τη γονιμότητα και τη δημιουργικότητα στην Ελληνική Μυθολογία. Το όνομα Αγλαΐα εξάλλου σημαίνει λαμπερή και ωραία». Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο Ντοστογιέφσκι επιλέγει αυτό το όνομα για την ηρωίδα του. Στο μυθιστόρημα η Αγλαΐα είναι πράγματι η νεότερη από τρεις αδελφές. Η Αγλαΐα είναι πολύπλοκος και αρκετά αντιφατικός χαρακτήρας, όπως όλοι οι χαρακτήρες του σπουδαίου αυτού ψυχογράφου· όπως όλοι οι άνθρωποι. Είναι πολύ νέα και άρα αρκετά αθώα, όμως χαρακτηρίζεται από αμφιθυμία και δυσκολία να πει αυτό που πραγματικά θέλει. Είναι καλομεγαλωμένη σε ένα σπίτι που της προσφέρει πολλά αγαθά άλλα που την κρατά φυλακισμένη. «Δε θέλω να με παντρολογάνε όλη την ώρα,δε θέλω να με κάνουν να ντρέπομαι, θέλω να ταξιδέψω, θέλω να σπουδάσω» θα πει χαρακτηριστικά. Η ηρωίδα αυτή λοιπόν, λίγο σαν την Αννια απ’ το «Βυσσινόκηπο» του Τσέχοφ, ονειρεύεται ένα μέλλον που θα ανοίξει τα μάτια και την ψυχή της – πράγμα που την κάνει ιδιαίτερη γυναίκα για την εποχή. Στο πρόσωπο του πρίγκιπα Μίσκιν βλέπει τον ιδανικό συνοδοιπόρο σε όλα αυτά. Γοητεύεται από την αθωότητα, την ειλικρίνεια, την ικανότητα του να αντιλαμβάνεται, ν’ αγαπάει, να συγχωρεί.Τον επιθυμεί αλλά ξέρει ότι η σκέψη της Ναστάζιας έχει σφηνωθεί στο μυαλό του. Και αυτό την τρελαίνει. 

Στη διάρκεια του έργου η Αγλαΐα αλλάζει ταυτότητα μεγαλώνει. Ωριμάζει, σκληραίνει. Στο τέλος πια στη σκηνή οπου διεκδικεί τον πρίγκιπα από τη Ναστάζια Φιλίποβνα γίνεται σχεδόν αγνώριστη, σκληρή, αμείλικτη. Παρόλα αυτά όμως – οπως και η Ναστάζια – η Αγλαΐα θυσιάζεται και ταπεινώνεται.

Ο Γιάννης Στάνκογλου υποδύεται τον Παρφιόν Σεμιόνοβιτς Ραγκόζιν

Έκφραση του απόλυτα γήινου ο Παρφιόν Ραγκόζιν είναι ένας ήρωας με μεγάλα πάθη. Επιβάλλει τα θέλω του, πορεύεται με εντάσεις και μεγάλες συγκρούσεις, δεν διστάζει να θυσιάσει ακόμη και τον εαυτό  του, για τις πιο προσωπικές βαθιές του επιθυμίες. Στον αντίποδα του Μίσκιν, ο Ρογκόζιν, εκφράζει το απόλυτο και ειδικότερα το αυτοκαταστροφικό κακό. Νιώθει ταυτόχρονα μίσος και αγάπη αλλά και θαυμασμό για τον Μίσκιν. Ο Ραγκόζιν είναι η απόλυτη έκφραση του σαρκικού πάθους. Είναι εμμονικός, γνωρίζει από την αρχή ότι μπαίνει σε ένα κυνήγι το οποίο θα έχει θύματα ανάμεσα στα οποία και ο ίδιος.   Στον «Ηλίθιο» δημιουργείται ένα ερωτικό τρίγωνο με τρεις πόλους: Τον Ραγκόζιν, τον Μίσκιν και τη Ναστάζια. Εντέλει ο Ραγκόζιν έχει πλήρη συνείδηση των πράξεων του και γνωρίζει ότι δεν μπορεί ποτέ να βρει την καθαρότητα του Μίσκιν.

Η Γιώτα Φέστα υποδύεται τη Λιζαβέτα Προκόφιεβνα

«Είμαι μια ανόητη. Μια απρεπέστατη παράξενη», λέει. Μια…πρωτότυπη γυναίκα. Εκκεντρική. Κάπως ιδιότροπη. Ανυπόμονη.  Ο χαρακτήρας της δεν λέει να υποταχθεί στις αποφάσεις της λογικής. «Το βλέμμα της προκαλούσε καταπληκτική εντύπωση».

Ο πρίγκιπας Μίσκιν της κινεί τρομερά το ενδιαφέρον. Της αρέσει να τον κοιτάζει και να τον ακούει να διηγείται ιστορίες. Πιστεύει πως ο θεός τον έστειλε στην Πετρούπολη μόνο γι αυτήν. Του λέει πως είναι καλή, πάντοτε καλή κι αυτό είναι το μοναδικό της ελάττωμα. Πιστεύει πως το κυριότερο είναι η καρδιά κι όλα τα άλλα ανοησίες.

Στην κόρη της την Αγλαΐα, λέει: «Εγώ είμαι μια ανόητη με καρδιά χωρίς μυαλό κι εσύ μια ανόητη με μυαλό χωρίς καρδιά. Κι είμαστε κι οι δυο μας δυστυχισμένες». «.πρέπει να μας βάλουν μέσα σε γυάλες και να έρχεται ο κόσμος να μας βλέπει με δέκα καπίκια είσοδο». Η Λιζαβέτα Προκόφιεβνα σήκωνε χωρίς να πολυσκεφτεί όλες τις άγκυρες κι έκανε πανιά για το πέλαγος χωρίς να νοιαστεί για τον καιρό.

Ο Πέτρος Φιλιππίδης υποδύεται τον πρίγκιπα Λέων Νικολάγιεβιτς Μίσκιν

Ο πρίγκιπας Μίσκιν, ένας επιληπτικός, γυρίζει από μια κλινική της Ελβετίας, όπου κάποιος καθηγητής τον είχε φροντίσει από ευσπλαχνία. Είναι ορφανός. Όλη όλη η περιουσία του ένα μπογαλάκι ρούχα. Δεν ξέρει τίποτα απ’ τη ζωή. «Βεβαιώθηκα απόλυτα» του λέει ο γιατρός «πως είστε ένα παιδί, δηλαδή ολότελα παιδί. Μονάχα στο μπόι και στο πρόσωπο μοιάζετε με άντρα, μα στην ανάπτυξη, στην ψυχή, στο χαρακτήρα, ίσως ίσως και στο μυαλό, δεν έχετε ενηλικιωθεί και θα μείνετε έτσι έστω κι αν ζήσετε εξήντα χρόνια».

Αυτό το παιδί των 26 χρόνων, είναι ευγενικός χωρίς δουλοπρέπεια, δειλός, καλός κι απλοϊκός. Δεν έχει ζήσει. ‘Η, τουλάχιστον, δεν έχει ζήσει “εν δράσει”. Η ζωή του έχει διαβεί σε εσωτερικές ενατενίσεις. Έχει ταμπουρωθεί έξω από τα κοινωνικά τείχη, έξω από τον κόσμο του «δυο και δυο κάνουν τέσσερα». Κι όταν πέφτει ανάμεσα σ’ αυτόν τον κόσμο, μέσα σε τούτη την πολιτεία την κατοικημένη από άρπαγες, απατεώνες, φιλήδονους, παλιάτσους και μέθυσους, φαίνεται σαν παρείσακτος»…. «Ο Μίσκιν είναι ειλικρινής, αληθινός, απλός, εύπιστος, έξυπνος, αδέξιος, ένας άγιος άνθρωπος. Αυτή η ακαταμάχητη ειλικρίνεια, η δοτικότητα του απογυμνώνει ένα-ένα ξεχωριστά τα πρόσωπα που συναναστρέφεται, τους κάνει να κοιτάξουν μέσα τους οδηγώντας τους σε μια νέα αυτογνωσία. Τους αποσυντονίζει. Τους βγάζει έξω από τα νερά τους. Τους προκαλεί ταραχή. Είναι τόσο ισχυρή η δόνηση του είναι τους που σχεδόν αμέσως τον μισούν αν δεν τον αγαπήσουν».
Σημείωση: Το πορτρέτο του πρίγκιπα Μίσκιν προκύπτει από την περιγραφή του Ρωσο-Γάλλου συγγραφέα και ιστορικού Ανρί Τρουαγιά καθώς και από σημειώσεις που δημοσιεύονται στην έκδοση του «Ηλιθίου» από τον εκδοτικό οίκο Γκοβόστη