Όρνιθες: H ουτοπία που κατέκτησε τη Νέα Υόρκη

Σήμερα στη Νέα Υόρκη έχει ήλιο. Ο θόρυβος της Madison Avenue, οι σειρήνες των περιπολικών, ο ήχος από τα θεόρατα μηχανήματα που ανακατασκευάζουν έναν ουρανοξύστη στις παρυφές του Central Park φτάνoυν στα ψηλά των παραθύρων∙ σ’ ένα ύψος μερικών δεκάδων ορόφων όπου κανονικά θα πετούσαν ταξιδιάρικα πουλιά και θα χτυπούσαν αποπροσανατολισμένα με το ράμφος τους στο τζάμι. Όμως, στη Νέα Υόρκη τα πουλιά πετούν ψηλότερα. Κι έχουν φτάσει ως εδώ από την Αθήνα.

Το σμήνος των «Ορνίθων» (τα «Birds» στην εκδοχή της μετάκλησης τους) έχει προσγειωθεί κάτω από τη γέφυρα του Μπρούκλιν για να φωλιάσει στη σκηνή του St Ann’s Warehouse. Απόψε υποκλίνονται για έκτη βραδιά μπροστά σ’ ένα πληθωρικό, στιγμές ετερόκλητο μα σταθερά φιλοπερίεργο κοινό που γεμίζει ασφυκτικά το θέατρο – το sold out είναι κατοχυρωμένο εδώ και εβδομάδες – και αναζητά Ελληνες ηθοποιούς να παίζουν Αριστοφάνη. «Μπράβο Ελλάδα!» φωνάζει (και με χαρακτηριστική προφορά) από την πίσω σειρά ένας Ελληνοαμερικανός και τα πουλιά φουσκώνουν από περηφάνια καθώς προσέρχονται στη σκηνή για την τέταρτη υπόκλιση.

Ο Νίκος Καραθάνος, ο σκηνοθέτης, ο πρωταγωνιστής μα πάνω απ’ όλα ο εμψυχωτής αυτής της σπουδαίας προσπάθειας με παραγωγό τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση λέει πως οι θεατές της παράστασης έρχονται εδώ «για να δουν Ελληνες καλλιτέχνες από την κορφή ως τα νύχια. Διαφορετικά, δεν μας ξέρουν, είμαστε καινούργιοι, γυμνοί κι αθώοι στα μάτια τους. Δεν έχουμε προλάβει να βρωμίσουμε από τη συνάφεια των πραγμάτων».

Δυο, σχεδόν, χρόνια μετά την πανηγυρική πρεμιέρα τους στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και τον επαναπατρισμό τους στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, τα «Πουλιά» μεταναστεύουν ξανά προς την ουτοπία, σηματοδοτώντας το πρώτο υπερατλαντικό ταξίδι ολοκληρωμένης ελληνικής παραγωγής με την υπογραφή της Στέγης. Πήρε καιρό για να πειστεί η πρόεδρος του St Ann’s Warehouse Σούζαν Φέλντμαν, να προσπεράσει το εμπόδιο της ακριβής και πολυμελούς παραγωγής (στη Νέα Υόρκη έχουν ταξιδέψει 27 άτομα) και να προχωρήσει στη συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση με το ποιητικό επιχείρημα πως «δεν μπορεί να ξεχάσει τον ήχο των πουλιών».

Οι Όρνιθες ως εθνικό προϊόν

«Δουλεύουμε πάνω στον επαναπροσδιορισμό του τι σημαίνει εθνικό προϊόν» ξεκαθαρίζει η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου. «Ίσως να μην μπορούσαμε να φέρουμε μονομιάς το ‘Βυσσινόκηπο’ του Καραθάνου, να φέρουμε δηλαδή τη δουλειά μιας ελληνικής ομάδας πάνω στον Τσέχωφ. Ίσως η σύνδεση με τον Αριστοφάνη και το αρχαίο δράμα να είναι πιο βοηθητική. Παρόλα αυτά, πρέπει να αποφύγουμε το branding και τη σπαζοκεφαλιά του τι πρέπει να παράξουμε για να μας δώσουν σημασία στη Νέα Υόρκη. Κι εξάλλου, οι ‘Ορνιθες’ δεν είναι μόνο ελληνικό θέατρο, είναι καλό θέατρο και κομίζει μια διαφορετική θεατρική κουλτούρα. Ενδεχομένως το κοινό της Νέας Υόρκης να μην ξέρει ακόμα πώς να τη διαχειριστεί, αυτή η ομάδα είναι σαρωτική πάνω στη σκηνή. Όμως, για να είναι κάτι διεθνές πρέπει προηγουμένως να είναι τοπικό».

Η παράσταση των «Ορνίθων» βρίσκει τις Ηνωμένες Πολιτείες σε μια αμφιλεγόμενη – αν όχι ταραχώδη πολιτική συγκυρία. Η προεδρεία Τραμπ – στα Tramp Towers οι τουρίστες συνωστίζονται για μια φωτογραφία στην είσοδο τους – έχει προκαλέσει την, πολλαπλά διατυπωμένη, δυσθυμία των Νεϋορκέζων στο πρόσωπο του. Υπέρμαχος της οπλοκατοχής και θιασώτης της ξενοφοβικής ρητορικής βρίσκει αίφνης κι έναν ακόμα επικριτή που έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Ο Αριστοφάνης που διαλαλεί στους «Όρνιθες» του πως οι ουτοπίες δεν χτίζονται ούτε με υψωμένα τείχη, ούτε με κλειστά σύνορα εμπνέει και τη Σούζαν Φέλντμαν για να πει ότι «στις δύσκολες μέρες που διανύουμε η ανοικοδόμηση οποιουδήποτε τείχους θα ήταν εξίσου ανόητη με το τείχος που χτίζουν τα πουλιά στον ουρανό».

Ο Αντετοκούμπο και τα Πουλιά

Με ελαφρώς πειραγμένο χιούμορ ώστε να προσαρμοστεί στην αμερικανική νοοτροπία (μέχρι και η οδύσσεια του Γιάννη Αντετοκούμπο βρίσκει μια μικρή θέση στην αμερικανική μετάφραση), ο Νίκος Καραθάνος παρουσιάζει μια παράσταση για τους απόκληρους, για «εκείνους τους ανθρώπους που δεν χωρούν πουθενά για να ζήσουν, που οι άλλοι τους θεωρούν τρελούς κι ονειροπόλους κι αυτή η κατάσταση εκλύεται μέσα από έναν αρχέγονο μύθο. Η ελληνική σκέψη πίσω από τον Αριστοφάνη είναι πανανθρώπινη. Δεν είναι μουσειακό είδος ο Αριστοφάνης, είναι βουτηγμένος στο παρόν και το στόμα του είναι ένα καιρικό φαινόμενο» λέει με συγκίνηση, εντοπίζοντας έντονες συγγένειες στην αριστοφανική προβληματική με το animation και την αχαλίνωτη φαντασία του Walt Disney, την υπαρξιακή κωμωδία του Γούντι Αλεν και το ποιητικό σύμπαν Αντρέι Ταρκόφσκι.

Και παρότι το αμερικανικό κοινό προσπαθεί να συντονιστεί με την ξένη γλώσσα και το ουτοπικό έπος της αρχαίας κωμωδίας, ο σκηνοθέτης τονίζει πως ο Αριστοφάνης είναι πολύ πιο γνωστός στην Αμερική απ’ ότι νομίζουμε. Σε ένα παλιό του ταξίδι στη Νέα Υόρκη, ο Ρόμπιν Γουίλιαμς – τον οποίο είχε πετύχει τυχαία σε μια βόλτα στην Times Square – του είχε εξομολογηθεί πόσο αγαπά τη γραφή του και πόσο διαδεδομένη είναι η μελέτη του στα αμερικανικά πανεπιστήμια.

Ηταν εκεί και ο Τζέρεμι Αϊρονς

«Είμαι, στ’ αλήθεια, ενθουσιασμένος με την παράσταση. Ήταν τόσο προσωπική, τόσο άμεση και έσφυζε από συναίσθημα» παρατηρεί ο Γουίλιαμ Πέργκινς, κινηματογραφικός παραγωγός της Νέας Υόρκης που τυχαίνει να βρίσκεται ανάμεσα στους θεατές της αποψινής παράστασης. Τα «Birds» έχουν συγκεντρώσει και το ενδιαφέρον της καλλιτεχνικής κοινότητας της Νέας Υόρκης καθώς καθημερινά συρρέουν curators στο St Ann’s Warehouse αλλά και διάσημοι ηθοποιοί – συμφωνώντας με τον πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνη Παπαδημητρίου που κάνει λόγο για μια προσπάθεια «επανίδρυσης του κλασικού». Ανάμεσα τους, ο Βρετανός Τζέρεμι Αϊρονς που μπήκε στα καμαρίνια του θεάτρου για να μοιραστεί τον ενθουσιασμό του με τους ηθοποιούς και να προτείνει στο Νίκο Καραθάνο να φέρει την παράσταση στο Λονδίνο.

Αν και το νεοϋρκέζικο κοινό δεν είναι εξίσου εξοικειωμένο με το αριστοφανικό υλικό μοιάζει, παρόλα αυτά, ανοιχτό να το ανακαλύψει. Το κάλεσμα του Κωνσταντίνου Μπιμπή κατά τη διάρκεια της παράστασης φέρνει στη σκηνή πολλούς εθελοντές από την πλατεία που δεν διστάζουν να συγχρωτιστούν με τους ηθοποιούς και να λουστούν κάτω από την αναζωογονητική βροχή της Νεφελοκοκκυγίας. «Έρχονται στο θέατρο προδιατεθειμένοι να τους αρέσουμε. Θέλω να πω ότι έχουν κάνει ήδη τη μισή απόσταση προς το μέρος μας. Είναι ανοιχτοί προς το διαφορετικό» σημειώνει ο Χρήστος Λούλης καθώς όλη η ομάδα τους συγκρίνει με την, κατά κοινή ομολογία, συντηρητική και συχνά επικριτική στάση των Ελλήνων θεατών. «Εξάλλου», συνεχίζει, «η παράσταση μας δεν έχει κάποιο εικαστικό υπερόπλο∙ έχει όμως το μαζί και το προς τα έξω. Με αυτή την κατάσταση συντονίζεται ο θεατής».

Τα επόμενα σχέδια

Αυτές οι δύο, το «μαζί» και το «έξω» φαίνεται να είναι δυο αξίες που το Ίδρυμα Ωνάση στοχεύει να αξιοποιήσει σε συνέχεια της μεγάλης επιτυχίας στη Νέα Υόρκη – την οποία μνημονεύουν με διθυράμβους ακόμα και οι New York Times. Αφενός, όπως όλα δείχνουν τα «Πουλιά» του Νίκου Καραθάνου θα πετάξουν και για άλλες πολιτείες αλλά δεν θα είναι η μόνη παραγωγή που θα έχει την ίδια τύχη. Στην διαπίστωση πως «κακώς δεν είχαμε έρθει με παράσταση στη Νέα Υόρκη μέχρι τώρα» η Αφροδίτη Παναγιωτάκου προαναγγέλει την πρόθεση της ώστε παραγωγές της Στέγης να περάσουν και στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ, να επισκεφθούν τη Νότια Αμερική, το Μπουένος Αϊρες όπου ο Αριστοτέλης Ωνάσης μεγαλούργησε, αλλά και να στρέψουν την πυξίδα τους προς τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια, το Κάϊρο και τη Βηρυτό.

«Δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα μια ελληνική σχολή και είναι μεμονωμένες οι περιπτώσεις των ελληνικών παραστάσεων που ταξιδεύουν. Γι’ αυτό και μας απασχολεί να δημιουργούμε γύρω από αυτές ένα ‘οικοσύστημα’ δράσεων. Μόνο τότε θ’ αρχίσει να γίνεται πιο ισχυρό το αποτύπωμα των παραγωγών που έχουν ως αφετηρία την Αθήνα» εξηγεί η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση.

Τα «Birds» θα παρουσιάζονται στο St Ann’s Warehouse μέχρι και την Κυριακή 13 Μαΐου (η τελευταία παράσταση θα μεταδοθεί με live streaming στις 23.59 ώρα Ελλάδος), μια εμπειρία που θα συναγωνιστεί σε συγκινήσεις τις προηγούμενες εκδοχές τους – μολονότι, όπως όλα δείχνουν, η επιδαύρια παράσταση θα παραμείνει για καιρό στην κορυφή της συγκινησιακής φόρτισης όπως και κάθε στιγμή που γεννά κάτι. Το σίγουρο είναι πως μετά τη Νέα Υόρκη η ομάδα θα είναι μεγαλύτερη και ωριμότερη. Το ίδιο και οι στόχοι του Ιδρύματος Ωνάση.

Οι κριτικοί της Νέας Υόρκης αποθεώνουν τα «Πουλιά»

Με την αίσθηση των Ελλήνων κριτικών και δημοσιογράφων που ακολούθησαν την πρεμιέρα των «Ορνίθων» στην Επίδαυρο συντονίζονται πλήρως και οι κριτικοί της Νέας Υόρκης. Σ’ ένα ολοσέλιδο δημοσίευμα οι New York Times δια στόματος του Μπεν Μπράντλεϊ παρομοιάζουν τη μετάκληση των «Birds» με τις ιστορικές παρεμβάσεις του Living Theater στη δεκαετία του ’60 λέγοντας πως από τότε έχουν να δουν οι «Νεοϋρκέζοι έναν τέτοιο διονυσιασμό που να δυναμιτίζει ολόκληρο το θέατρο». «Δεν είναι ακριβώς όμορφο αλλά είναι σκληρό και υπνωτικό, πρωτόγονο και αιθέριο ταυτόγχρονα» παρατηρεί ακόμα ο Μπράντλεϊ.

Την ίδια ώρα, η Σάρα Χόλντεν του Vulture – που δεν φημίζεται για τις γενναιόδωρες κριτικές της – χαρακτηρίζει το θίασο των «Ορνίθων» «ατρόμητο» που προκαλεί «μεθύσι» στους θεατές. «Αυτές τις μέρες η απόλαυση μοιάζει με πρόκληση» διαπιστώνει η Χόλντεν. «Το να βρίσκεις πράγματα και ανθρώπους για να γιορτάσεις μοιάζει από μόνο μου με πολιτική πράξη, πολύ πιο αναγκαία από καθετί άλλο. Δόξα στους Θεούς που κάποια έργα γεννούν ακόμα χαρά».

H κριτική των New York Times 

H κριτική του Vulture 

BirdsΝΥ: Η ταινία

Τι κάνει ο Χρήστος Λούλης στους δρόμους της Αστόρια ντυμένος γριά και παριστάνοντας τον Τσαλαπετεινό; Η κάμερα του κινηματογραφιστή Μπάμπη Μακρίδη παρακολουθεί και κυρίως αφουγκράζεται την ιπτάμενη περιπέτεια των «Πουλιών» στη Νέα Υόρκη, μέσα και έξω από το θέατρο του St. Ann’s Warehouse, από το Μπρούκλιν ως το Μανχάταν και την ελληνική επικράτεια της Αστόρια, σ’ ένα ιδιότυπο making of ανάμεσα στο docudrama, το sci fi και τη μυθοπλασία. Η Νεφελοκοκκυγία διευρύνει τα σύνορα της στους «δρόμους που δεν έχουν όνομα» και αποτυπώνεται σε ένα φιλμ που σηματοδοτεί την πρώτη κινηματογραφική παραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.