Ένα ταξίδι στην αισθητική και την ωραιότητα ανά τους αιώνες, με εκθέματα που γοητεύουν επισκέπτες κάθε πολιτιστικού υποβάθρου και κάθε αισθητικού κριτηρίου. Ένα βίωμα που ικανοποιεί ποικίλες απαιτήσεις, παρέχει πληροφόρηση, κυρίως όμως δημιουργεί συναισθήματα και αφήνει αναμνήσεις, αξιοποιώντας σχεδόν όλες τις αισθήσεις.
Η νέα αυτή έκθεση αποτελεί μέρος μια επετειακής τριλογίας, καθώς το 2015 εγκαινιάστηκε η έκθεση «Ένα όνειρο ανάμεσα σε υπέροχα ερείπια», ενώ το 2016 ακολούθησαν οι «Οδύσσειες», μια έκθεση αρχαιολογική, σημειολογική και ποιητική συνάμα. Τώρα, με την τρίτη στη σειρά έκθεση, επιχειρείται ένα ταξίδι στο ρεύμα του χρόνου παρακολουθώντας τις αμέτρητες εκδοχές του ωραίου. Η αισθητική και η αίσθηση του ωραίου επηρεάζεται από ιστορικούς, πολιτιστικούς παράγοντες, υπόκειται δηλαδή σε μια συνεχή μεταβολή. Παρ’ όλα αυτά, ένα νοητό νήμα μοιάζει να διατρέχει τις εποχές σαν σταθερός γνώμονας, που εκφράζεται κάθε φορά ως απόλυτη, οικουμενική αλήθεια. Αυτό το νήμα εμπνέει και παρακινεί τους ανθρώπους όλου του κόσμου να επισκεφθούν μουσεία και να θαυμάσουν το «ωραίο». Αυτό το ωραίο που μιλά στο νου και την ψυχή όλων των ανθρώπων και συναντιέται στην τέχνη με αμέτρητες όψεις.
Η κα. Αθηνά Χατζηπέτρου, πρόεδρος του Δ.Σ. του ΤΑΠ (Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων) εξήγησε πως το ωραίο είναι πάντα ενδιαφέρον και διαχρονικά έχει κινητοποιήσει μία από τις μεγαλύτερες αναζητήσεις (όπως έλεγε κι ο Αριστοτέλης, «το ωραίο είναι η καλύτερη συστατική επιστολή»). Στη συνέχεια σημείωσε πως έχει ήδη δρομολογηθεί ένα μεγαλόπνοο σχέδιο για την πρόσβαση στους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς το νέο ηλεκτρονικό εισιτήριο για την είσοδο σε αυτούς πρόκειται να γίνει πραγματικότητα στο άμεσο μέλλον. «Κατά μία έννοια, έχει να κάνει με το θέμα που συζητάμε σήμερα, τις αμέτρητες όψεις του ωραίου. Φανταστείτε λοιπόν πόσο ωραιότερη και συνάμα ευκολότερη θα γίνει η πρόσβαση στους αρχαιολογικούς χώρους, τον καθρέφτη του πολιτισμού μας, με το e-ticket. Με τη δυνατότητα να εκδίδουμε οποιαδήποτε στιγμή εισιτήριο από το διαδίκτυο, με ευκολία και ασφάλεια, με λιγότερη αναμονή, με λιγότερη ταλαιπωρία, με διαδικασίες διαφανείς. Στο προσεχές μέλλον θα μιλήσουμε εκτενέστερα, όταν θα έχουν διευθετηθεί κι οι τελευταίες λεπτομέρειες. Μετά την πρώτη εφαρμογή, το έργο αυτό θέλουμε να αποτελέσει μια διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικότητα», σημείωσε χαρακτηριστικά η κα. Χατζηπέτρου.
Η έννοια του ωραίου μοιάζει με έναν ιδανικό επίλογο για την επετειακή τριλογία. Η έκθεση παρουσιάζει 340 αρχαία έργα που χρονολογούνται από τη νεολιθική περίοδο μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Το μουσειακό αφήγημα αναπτύσσεται σε τέσσερα μέρη.
Στην εισαγωγική ενότητα που τιτλοφορείται ως «Αιώνια αισθητική», παρουσιάζονται επιλεγμένα σκεύη της καθημερινότητας που καταγράφουν τις συνεχείς εναλλαγές και τις διαφορετικές εκφράσεις αισθητικής στην ανθρώπινη διαχρονία (ο άνθρωπος πειραματίζεται με διαφορετικές ύλες, αναζητεί νέες φόρμες, εφαρμόζει πρωτοποριακές τεχνικές, σχεδιάζει εναλλακτικούς τρόπους διακόσμησης, δημιουργεί νέους ρυθμούς). Τεχνουργήματα από τη νεολιθική περίοδο μέχρι την ύστερη αρχαιότητα τεκμηριώνουν τη διαχρονική επιθυμία του ανθρώπου για το ωραίο. Χρυσά διακοσμημένα κύπελλα, αργυρά και χάλκινα αριστουργηματικά σχέδια κοσμούν τον χώρο, ο οποίος επηρεάζει και συνδιαμορφώνει τη βίωσή της. Το κλασσικό πάτωμα του Αρχαιολογικού Μουσείου έχει καλυφθεί με ένα μαύρο υλικό, δημιουργώντας μια συνέχεια με τους μαύρους τοίχους, ενώ τα εκθέματα είναι φωτισμένα και φυλάσσονται σε γυάλινες βιτρίνες ή είναι τοποθετημένα μπροστά από λευκές κουρτίνες.
Στο δεύτερο μέρος με τίτλο «Το ωραίο και το επιθυμητό», παρουσιάζονται οι αισθητικές προτιμήσεις των αρχαίων με βάση μύθους και αρχαιολογικά ευρήματα.
Στον πρώτο «σταθμό», η Αφροδίτη επισκέπτεται τον επισκέπτη με τη μορφή ενός αγάλματος. Ημίγυμνη, με το ιμάτιο τυλιγμένο, συνοδεύεται από ένα μικρό μαρμάρινο άγαλμα που παριστάνει τον Έρωτα (σύμφωνα με τον μύθο, επειδή ο έρωτας είναι ερωτευμένος με το κάλλος, ακολουθεί για πάντοτε την ωραία θεά). Στον δεύτερο «σταθμό», ο θεατής καλείται να παρακολουθήσει έναν προσφιλή μύθο της αρχαιότητας. Με αφορμή το χρυσό μήλο, ξεκινά με εντολή του Δία, ο αγώνας ανάμεσα στην Αφροδίτη, την Αθηνά και την Ήρα για τον τίτλο της ομορφιάς. Παρουσιάζεται η θεά (Αφροδίτη) με το μήλο αλλά και αντικείμενα, όπως μία ζώνη. Εκθέματα που προβάλλουν τη σημασία της ένδυσης και του καλλωπισμού αναπτύσσονται περιμετρικά και στην κεντρική νησίδα της έκθεσης. Ευφάνταστα ενδύματα, περίτεχνες κομμώσεις, εντυπωσιακά κοσμήματα αποκαλύπτουν μια ιδιαίτερα αναπτυγμένη αισθητική. Ακολουθώντας τις επιταγές της Αφροδίτης για φιλοκαλία και τα μυστικά που πρώτη αυτή επινόησε σύμφωνα με τους μύθους, οι αρχαίες κοινωνίες αξιοποίησαν σύνεργα καλλωπισμού, περίτεχνα ενδύματα, αριστοτεχνικά δουλεμένα κοσμήματα, εντυπωσιακές κομμώσεις, αρώματα και αλοιφές για να τονίσουν την επιθυμητή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και να εκφράσουν τις αισθητικές τους προτιμήσεις. Τα μέσα ανάδειξης της ομορφιάς αποτελούν συχνά αριστουργήματα μικροτεχνίας αποκαλύπτοντας τα εκλεπτυσμένα αισθητικά πρότυπα κάθε εποχής.
Στην ίδια ενότητα και σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, η έκθεση επιχειρεί μια εναλλακτική προσέγγιση στο ωραίο με όχημα την αίσθηση της όσφρησης. Τρία αρώματα που παρασκευάστηκαν στα εργαστήρια ΚΟΡΡΕΣ, σύμφωνα με πληροφορίες που προσφέρονται από κείμενα γραμμικής Β για την παραγωγή αρωμάτων στην αρχαιότητα, χαρίζουν στον επισκέπτη μια πρωτότυπη, πολυαισθητηριακή εμπειρία, μια προσέγγιση στον κόσμο των αισθήσεων. Χαρακτηριστικό είναι το άρωμα της Αφροδίτης (το περίφημο «ροδόεν») με το έντονο κόκκινο χρώμα (του οποίου την παρασκευή μας εξήγησε ενδελεχώς η κα. Λένα Κορρέ, επικεφαλής του τμήματος καινοτομίας της εταιρείας ΚΟΡΡΕΣ), που εκτίθεται σε ένα γυάλινο σκεύος πάνω στον τοίχο και ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να μυρίσει και να ταξιδέψει δεκάδες αιώνες πίσω στον χρόνο. Άλλωστε, είναι γνωστό πως η όσφρηση είναι μία από τις πιο δυνατές αισθήσεις και δημιουργεί έντονα συναισθήματα, συχνά εντονότερα κι από αυτά της όρασης.
Τα καλλυντικά της αρχαιότητας!
Αυτό που προκαλεί εντύπωση στην έκθεση είναι το γεγονός ότι καταρρίπτεται η συχνά εσφαλμένη άποψη πως ο καλλωπισμός των γυναικών είναι κάτι που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια. Μια βόλτα στον χώρο της έκθεσης, ανάμεσα στα εκθέματα, αποδεικνύει ότι οι γυναίκες της αρχαιότητας πρόσεχαν ιδιαίτερα την εμφάνισή τους. Φορούσαν κομψά κοσμήματα από διάφορα υλικά (άλλωστε τα πρώτα κοσμήματα, όπως και τα αντικείμενα εν γένει, φτιάχνονταν από φυσικά, ακατέργαστα υλικά που μπορούσαν να βρεθούν εύκολα, και στη συνέχεια ξεκίνησαν να δημιουργούνται από πολύτιμα μέταλλα), είχαν αξεσουάρ για τα μαλλιά, καρφίτσες για να πιάνουν τα ιμάτια, αλλά ακόμα και προϊόντα μακιγιάζ.
Όπως άλλωστε μας αποκάλυψε και η διευθύντρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Δρ Μαρία Λαγογιάννη, οτιδήποτε χρησιμοποιείται σήμερα σε σχέση με τον γυναικείο καλλωπισμό υπήρχε και στην αρχαιότητα. Λευκός μόλυβδος (ή μηλία γη και κιμωλία) ως βάση μέικαπ για το πρόσωπο, πέταλα από λουλούδια για ρουζ, ειδική πάστα για να βάφουν τις βλεφαρίδες και τα φρύδια τους και άλλα πολλά. Η περιποίηση του προσώπου δεν έλειπε, καθώς οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν μέχρι και περιττώματα κροκόδειλων (τη λεγόμενη κροκοδειλέα) ως μάσκα προσώπου για λαμπερή επιδερμίδα, πολτό από κρεμμύδια για να αντιμετωπίσουν την ακμή αλλά και λίπος και γάλα γαΐδούρας ως αντιρυτιδική κρέμα.
Στο τρίτο μέρος προβάλλεται το ανθρώπινο σώμα, αντρικό και γυναικείο, το οποίο παρουσιάζεται ως ένα γοητευτικό αφήγημα. Από προϊστορικές κοινωνίες με αινιγματικές, αφαιρετικές μορφές, μέχρι κούρους και κλασσικές δημιουργίες που αποδίδουν την ανθρώπινη μορφή ως μια ενότητα που ορίζεται από το πνεύμα και τη θέληση. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σταδιακά τα αγάλματα που παριστάνουν ανδρικές φιγούρες μεγαλώνουν κι έρχονται πιο κοντά στις πραγματικές διαστάσεις του ανθρώπου, καθώς αυτός αντιλαμβάνεται τη σημασία του στον κόσμο και διακατέχεται από μια αυτογνωσία.
Το τέταρτο και τελευταίο μέρος της έκθεσης με τίτλο «Η ατέρμονη αναζήτηση» παρουσιάζει την συνεχή επιστροφή στο ωραίο και μάλιστα στο ωραίο των προηγούμενων αιώνων. Κατά τον 2ο και 1ο αιώνα π.Χ. υπάρχει αυξημένη ζήτηση έργων τέχνης και αυτό οδηγεί στη μαζική παραγωγή αντιγράφων, που ανατρέχουν στις ωραίες, ιδανικές μορφές του 5ου και του 4ου αιώνα. Από την εποχή αυτή προέρχεται και το πορτραίτο ενός ώριμου άνδρα από τη Δήλο που σηματοδοτεί και τον επίλογο της έκθεσης. Τοποθετημένο στη μέση της αίθουσας, ξεδιπλώνει τα συναισθήματα ενός ανθρώπου που προέρχεται από έναν κόσμο ταραγμένο και μεταβαλλόμενο, ενώ πίσω του προβάλλεται ένα βίντεο με αποσπάσματα αρχαίων φιλοσόφων. Δείχνει να ατενίζει στοχαστικά τις καλλιτεχνικές φόρμες της έκθεσης να εναλλάσσονται γύρω του σε μια ατέρμονη διαλεκτική και μοιάζει να αναρωτιέται για την ανθρώπινη ύπαρξη, τα σημαντικά και τα ουσιώδη που συνιστούν την αξία και την ομορφιά της ζωής.
Οι απόψεις της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας πάνω σε αυτά τα πανανθρώπινα ερωτήματα διαφέρουν.
Για τον Σωκράτη, το καλό και το ωραίο ταυτίζονται. Η αναζήτηση της αλήθειας και του ωραίου αποτελεί μια ωφέλιμη και ταυτόχρονα δύσκολη διαδικασία (“Τα ωραία είναι δύσκολα”). Για τον Αριστοτέλη, η ποιητική και κάθε είδους τέχνη βοηθάει στην κάθαρση του ανθρώπου από τα πάθη και στη συνειδητοποίηση της αλήθειας. Η αλήθεια αυτή είναι φιλοσοφικότερη και σημαντικότερη από την ιστορία. Κάπως έτσι μοιάζει και το ταξίδι στην αρχαία τέχνη. Η αναζήτηση του ωραίου, ακόμα κι αν δεν καταλήγει σε μια απόλυτη αλήθεια, μας οδηγεί στην αναγνώριση του εαυτού μας. Άλλωστε, οι πηγές του ωραίου, του καλού και του ευχάριστου βρίσκονται μέσα μας. Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος.
Την έκθεση θα πλαισιώσουν καθ’ όλη τη διάρκειά της πολλά πειραματικά εργαστήρια. Επιστήμονες, καλλιτέχνες και τεχνίτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, θα προσφέρουν τις γνώσεις τους για να εξηγήσουν στους επισκέπτες τις προσεγγίσεις τους στην υφαντική της νεολιθικής περιόδου, το ένδυμα στο Αιγαίο κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ., τη μυκηναϊκή ενδυμασία, την πολυχρωμία των αρχαίων γλυπτών και την απόδοση του Ωραίου στην αρχαία ελληνική μουσική.
Την έκθεση συνοδεύει επιστημονικός κατάλογος στα ελληνικά, έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, ενώ θα ακολουθήσει σύντομα και η αγγλική έκδοση. Η έκθεση εντάσσεται στις δράσεις του Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018.
