O μoναδικός Κριστόφ Βαρλικόφσκι ξανά στην Αθήνα

Ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι φέρει στις αποσκευές του όλη τη μεγάλη κεντροευρωπαϊκή παράδοση στα γράμματα και τις τέχνες. Γεννήθηκε το 1962 στο Στετσίν, μια πόλη 400.000 κατοίκων στα βόρεια της Πολωνίας, κοντά στην Βαλτική και στα σύνορα με την Γερμανία. Σπούδασε Ιστορία, Ρομανικές γλώσσες και Φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της πανέμορφης Κρακοβίας, ένα από τα παλαιότερα της Ευρώπης, με υπέροχα κτίρια και μια βιβλιοθήκη με ανεκτίμητους θησαυρούς (λχ. μεσαιωνικά χειρόγραφα και βιβλία της εποχής του Γουτεμβέργιου). Εκεί σπούδασε και ο πρώτος στη σειρά σκηνοθέτης που καθόρισε τη σχέση του με το θέατρο, ο Κρίστιαν Λούπα (γεν. 1943), που είχε σπουδάσει φυσική, μετά γραφικές τέχνες στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κρακοβίας, κινηματογράφο στην Ανώτερη Σχολή Κινηματογράφου στο Λοτζ (έδρα των Πολωνών κινηματογραφιστών) και σκηνοθεσία θεάτρου στην Εθνική Ακαδημία Θεάτρου της Κρακοβίας. (Το σημειώνω γιατί το ταλέντο μόνο του δεν αρκεί, χρειάζεται τροφή και εύρος γνώσεων).

Ο Βαρλικόφσκι φεύγει το 1983 για σπουδές στο Παρίσι. Εκεί παρακολούθησε σεμινάριο για το κλασικό θέατρο στο École Pratique des Hautes Études και σπούδασε Φιλοσοφία και γαλλική φιλολογία στη Σορβόνη. Το 1989 επέστρεψε στην Πολωνία και συνέχισε τις σπουδές του (σκηνοθεσία θεάτρου) στην Εθνική Ακαδημία Θεάτρου της Κρακοβίας, όπου δάσκαλος του ήταν ο Κρίστιαν Λούπα.

«Είναι πολύ σημαντικό να συναντά κανείς νωρίς στη ζωή του κάποιον σαν τον Λούπα. Ο τρόπος που σκέπτεται έχει διαμορφωθεί από αναγνώσεις και εμπειρίες της προηγούμενης γενιάς, διαφορετικές από τις δικές μου. Ωστόσο, συνδεθήκαμε από την κοινή επιθυμία να ανοίξουμε το θέατρο σε πολλά διαφορετικά θέματα» έχει πει ο Βαρλικόφσκι για τον μέντορά του.

 _{Κριστόφ Βαρλικόφσκι}

Ο Βαρλικόφσκι ήξερε ήδη από τότε ότι οι μεγάλοι δάσκαλοι κάνουν τους σπουδαίους μαθητές και το 1992 δούλεψε ως βοηθός του Πίτερ Μπρουκ στην παράσταση «Impressions de Pélleas» (πάνω στο «Πελλέας και Μελλισάνθη», την πεντάπρακτη όπερα του Ντεμπισί) στο Théâtre des Bouffes du Nord. Δεν τον ενθουσίαζε το θέατρο που έβλεπε στο Παρίσι και στράφηκε στις παραστάσεις όπερας και μπαλέτου που ανέβαιναν στην Οπερά Κομίκ και στην Οπερά Γκαρνιέ, «συντηρητικές μεν, αλλά αναμφίβολα όμορφες». Υπήρξαν «μαθήματα» που συνέβαλαν στην διαμόρφωση της αισθητικής του, και εξηγούν τη στενή του σχέση με το λυρικό θέατρο που τον απασχολεί συστηματικά εδώ και αρκετά χρόνια, με σκηνοθεσίες σε μεγάλες σκηνές και φεστιβάλ όπως η Κρατική Όπερα του Βερολίνου, η Όπερα του Μονάχου, στο Teatro Real της Μαδρίτης, στο La Monnaie των Βρυξελλών, στο Οντέον του Παρισιού κ.α. Είναι περιζήτητος πια, κι αυτό φαίνεται από το ότι σκηνοθέτησε πρόσφατα την όπερα του Γιάνατσεκ «Από το σπίτι των νεκρών» στο Κόβεντ Γκάρντεν (7 έως 24 Μαρτίου 2018) και δύο μονόπρακτες όπερες σε ενιαία παράσταση στην Οπερά Γκαρνιέ, τον «Πύργο του Κυανοπώγωνα» του Μπάρτοκ και την «Ανθρώπινη Φωνή» του Πουλένκ στην Οπερά Γκαρνιέ (17 Μαρτίου-11 Απριλίου 2018).

Παρά το έντονα «οπτικό» χαρακτήρα του θεάτρου του, o Βαρλικόφσκι πάντα στηρίζεται στους ηθοποιούς του

Πάλι πίσω. Οι πρώτες παραστάσεις του Βαρλικόφσκι ήταν το 1992, όταν σπουδαστής ακόμα, παρουσίασε στο θέατρο της Ακαδημίας Θεάτρου της Κρακοβίας το «Auto da fé» του Ελίας Κανέτι και τις «Λευκές Νύχτες» του Ντοστογιέφσκι. Η πρώτη επαγγελματική του παράσταση ήταν το 1993 στο θέατρο Στάρι αφορούσε και πάλι μία νουβέλα, την «Μαρκησία του Ο» του Κλάιστ. Ήδη από τότε φάνηκαν δύο στοιχεία σταθερά στη δουλειά του: το ταίριασμα με τη εξαιρετική σκηνογράφο και ενδυματολόγο Małgorzata Szczęśniak, με την οποία συμπορεύονται έκτοτε, και η αγάπη του για την λογοτεχνία στο θέατρο.

Όπως εξηγεί ο Βαρλικόφσκι στο μήνυμα της Παγκόσμιας Ημερέας Θεάτρου 2015: «Τις περισσότερες φορές στρέφομαι προς την πεζογραφία για καθοδήγηση. Καθημερινά έρχονται στο μυαλό μου συγγραφείς οι οποίοι σχεδόν εκατόν χρόνια πριν αφηγήθηκαν προφητικά την παρακμή των ευρωπαϊκών θεών, εκείνο το λυκόφως που βύθισε τον πολιτισμό μας στο σκοτάδι, ένα σκοτάδι που δεν έχει ακόμη φωτιστεί. Φέρνω στο μυαλό μου τον Φραντς Κάφκα, τον Τόμας Μαν, τον Μαρσέλ Προυστ. Σήμερα θα λογάριαζα ανάμεσα στους προφήτες και τον Τζον Μάξγουελ Κούτσι. Η κοινή αίσθηση που είχαν του αναπόφευκτου τέλους του κόσμου —όχι του πλανήτη, αλλά του προτύπου των ανθρωπίνων σχέσεων-, της κοινωνικής τάξης των πραγμάτων, της αναταραχής, είναι δριμύτατα επίκαιρη για μας, εδώ και τώρα».

Η πιο μεγάλη αγάπη του Βαρλικόφσκι, ωστόσο, παραμένει ο Σαίξπηρ, με το θέατρο του οποίου καταπιάστηκε ήδη από την αρχή της εντυπωσιακής πορείας του στις ευρωπαϊκές σκηνές: «Έμπορος της Βενετίας» το 1994, «Χειμωνιάτικο παραμύθι» το 1997, «Άμλετ» το 1997 στο Τελ Αβίβ (και ξανά το 1999 στο TR Warszawa στη Βαρσοβία, θέατρο με το οποίο συνεργάστηκε στενά έως το 2007), το «Ημέρωμα της στρίγκλας» και «Δωδέκατη Νύχτα» το 1997, «Περικλής» το 1998, «Τρικυμία» το 2000 (και ξανά το 2003), «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας» το 2003, «Μάκβεθ» το 2004 και ξανά το 2010, «Αφρικανικές Ιστορίες» (σύνθεση σαιξπηρικών έργων) το 2011. «Υπάρχουν τόσα να μάθεις από τους κλασικούς και τον Σαίξπηρ» λέει.

Η άλλη σταθερή «αγάπη» του είναι η αρχαία ελληνική τραγωδία και κυρίως οι τραγωδίες του Ευριπίδη. Μέχρι τώρα έχει ασχοληθεί με την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή (1997), με τις «Φοίνισσες» (1998), με τις «Βάκχες» το 2001, με την «Ιφιγένεια στην Ταυρίδα» το 2006. Στην έξοχη «(Α)πολλωνία», παράσταση του 2009 που είδαμε στην Στέγη το 2011, το σκηνικό κείμενο βασιζόταν μεταξύ άλλων στην «Άλκηστη». Στις «Φαίδρες» (2016), με την απαράμιλλη Ιζαμπέλ Ιπέρ, στον «Ιππόλυτο». Εδώ πια το αρχαίο κείμενο συμμετέχει σε μια νέα σύνθεση, στην οποία συνδέονται διαφορετικά γλωσσικά και θεατρικά υλικά, και διαφορετικά ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα. Ο στόχος του είναι σαφής: έτσι μπορεί να μιλήσει πιο ελεύθερα για ζητήματα που απασχολούν τους Ευρωπαίους (την ταυτότητα και την μενταλιτέ τους) περισσότερο από ποτέ. Βίντεο-προβολές και ζωντανή μουσική (στις περισσότερες παραστάσεις του σημαντικού συνθέτη Πάβελ Μικιέτιν) εμπλουτίζουν συχνά τη σκηνική αφήγηση. Παρά το έντονα «οπτικό» χαρακτήρα του θεάτρου του, ωστόσο, ο Βαρλικόφσκι πάντα στηρίζεται στους ηθοποιούς του, που είναι αυτοί που δανείζουν την προσωπικότητά τους στα δραματικά πρόσωπα –και στις ιδέες του.

Όπως λέει, το θέατρο που ο ίδιος υπηρετεί δεν είναι για το ευρύ κοινό, είναι για τους λιγότερους που επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν τη σκοτεινή ανθρώπινη φύση

Γιατί ο Βαρλικόφσκι εκπροσωπεί ιδανικά (γιατί έχει τα κότσια να το κάνει…) το λεγόμενο «θέατρο του σκηνοθέτη». Οι παραστάσεις διαμορφώνονται πάνω και γύρω από τις ιδέες του, διαμορφώνοντας τόσο το κείμενο όσο και τον τρόπο ερμηνείας των ηθοποιών. Κανένα έργο δεν είναι ιερό γι’ αυτόν, και κανένα θέμα δεν είναι ταμπού. Αντιθέτως, χρησιμοποιεί το θέατρο ως χώρο απελευθέρωσης από στερεότυπα και προκαταλήψεις. Δεν έχει ψευδαισθήσεις. Όπως λέει, το θέατρο που ο ίδιος υπηρετεί δεν είναι για το ευρύ κοινό, είναι για τους λιγότερους που επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν τα δύσκολα της ανθρώπινης ύπαρξης και συμβίωσης, τη σκοτεινή ανθρώπινη φύση, λ.χ., και την εγγενή ροπή της στο Κακό.

_{Nowy Teatr} 

Από το 2008 η μόνιμη έδρα του Βαρλικόφσκι είναι το Nowy Teatr, στη Βαρσοβία. Οι πολλαπλές βραβεύσεις και διακρίσεις του οδήγησαν στο να του δοθεί χώρος και κτίρια στην βιομηχανική περιοχή της πόλης, έκτασης 100 στρεμμάτων. Εκεί δημιούργησε ένα πολιτιστικό κέντρο με καινούργιο θέατρο πολλαπλών χρήσεων, που μπορεί να λειτουργήσει και ως χώρος προβολών και να φιλοξενήσει συναυλίες και εκθέσεις. Συχνά αναφέρεται στη βαριά σκιά που ρίχνει στην πολωνική πρωτεύουσα η Ιστορία της – λέει ότι του θυμίζει κοιμητήριο γι’ αυτό και βλέπει το Nowy Teatr σα νησίδα ζωής, όπου ανταλλάσσονται πνευματικές και συναισθηματικές εμπειρίες.

«Δεν έχουμε πια το κουράγιο για να προσπαθούμε να δούμε πέρα από την πύλη, πίσω από το τείχος. Αυτός είναι ο λόγος που πρέπει να υπάρχει και εδώ πρέπει να αναζητήσει τη δύναμή του. Στο να κρυφοκοιτάζει εκεί όπου απαγορεύεται. Ο μύθος αναζητεί την εξήγηση όσων δεν μπορούν να εξηγηθούν. Επειδή είναι ριζωμένος στην αλήθεια, δεν μπορεί παρά να καταλήγει στο ανεξήγητο — έτσι περιέγραψε ο Κάφκα τη μεταμόρφωση του μύθου του Προμηθέα. Πιστεύω ακράδαντα ότι με τα ίδια λόγια θα πρέπει να περιγράψουμε το θέατρο» έγραψε στο Μήνυμα για την Παγκοσμία Ημέρα Θεάτρου 2015.

_{We Are Leaving}

Μετά το «Κρουμ» του Ισραηλινού Χανόχ Λεβίν (Φεστιβάλ Αθηνών 2008), το «Ένα λεωφορείο» (Φεστιβάλ Αθηνών 2010), την «(Α)polonia» και τις «Φαίδρες» στη Στέγη, ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι έρχεται ξανά στην Αθήνα με ένα ακόμη έργο του Λεβίν. Η καινούργια παράστασή του με τίτλο «We Are Leaving», μία «κωμωδία με οκτώ κηδείες», έκανε πρεμιέρα στο Novy Teatr λίγες μέρες πριν -στις 18 Ιουνίου. Θα την δούμε στον χώρο Η της Πειραιώς 260 στις 8, 9 και 10 Ιουλίου.