Απόκοπος ή Σπιναλόγκα: Ένα μουσικό έργο για την ένταξη του νησιού στη λίστα της UNESCO

Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε η γενική γραμματέας Πολιτισμού, κα Μαρία Βλαζάκη, τα πράγματα έχουν δυσκολέψει στη διαδικασία ένταξης μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς στη λίστα της UNESCO σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Ο λόγος είναι η ένταξη πολλών ευρωπαϊκών μνημείων, γεγονός που έχει οδηγήσει στην προσπάθεια να συμπεριληφθούν περισσότερα μνημεία από την Αφρική και τις υπόλοιπες ηπείρους. 

Το εγχείρημα υποστήριξης της πρότασης περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός μουσικού έργου, το οποίο αποτυπώνει ηχητικά την ιστορία και τον μοναδικό παγκόσμιο χαρακτήρα αυτού του μικρού, αλλά τόσο αξιόλογου μουσειακού χώρου της Σπιναλόγκας. Όπως ανέφερε και η κα Βλαζάκη, “η προσπάθεια για την πραγματοποίηση μιας συναυλίας στον ίδιο τον χώρο είναι αρκετά δύσκολη, καθώς πρόκειται για έναν ανοιχτό αρχαιολογικό χώρο, χωρίς αρκετές υποδομές για την παρουσίαση του έργου”.

Εκτός από τη συναυλία που θα πραγματοποιηθεί, μέρος της πρότασης αποτελεί και η παραγωγή ενός ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία του Πάνου Καρκανεβάτου, που περιέχει τη θεωρητική βάση, τις ιδέες που ενέπνευσαν τη μουσική δημιουργία και την προβολή του ίδιου του χώρου, με τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν ιδιαίτερο. Άλλωστε, βασικός παράγοντας της ένταξης ενός μνημείου στον κατάλογο της UNESCO είναι και η αίσθηση πως αυτό “αγκαλιάζεται” από τον κόσμο και την πολιτεία.

Αν και δύσκολη, η προσπάθεια αξίζει σημασίας, καθώς υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η Σπιναλόγκα μπορεί και πρέπει να συμπεριληφθεί στη λίστα μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. 

Από τη μία πλευρά, βασικός παράγοντας είναι το ίδιο το μνημειακό συγκρότημα με τη μακραίωνη ιστορία του και τη χρήση του από την απώτερη αρχαιότητα, τους μεσαιωνικούς και τους νεότερους χρόνους. Κατά τα τέλη του 16ου αιώνα, οι Βενετοί κατασκεύασαν εκεί ένα από τα σημαντικότερα οχυρά της Μεσογείου, ενώ κατά την Οθωμανική περίοδο, και λόγω της ασφάλειας που προσέφεραν οι οχυρώσεις στο εσωτερικό του φρουρίου, αναπτύχθηκε μια μικρή κωμόπολη. Ο οικισμός της Σπιναλόγκας, μέχρι και τον 19ο αιώνα υπήρξε το δεύτερο μεγαλύτερο μουσουλμανικό κέντρο της ανατολικής Κρήτης. Το 1903, η Κρητική Πολιτεία αποφάσισε την ίδρυση Λεπροκομείου και τον υποχρεωτικό εγκλεισμό των ασθενών στο νησί. Εκατοντάδες άνθρωποι εξαναγκάστηκαν να ζήσουν σε αυτόν τον χώρο απομονωμένοι, με ελάχιστη ιατροφαρμακευτική και νοσηλευτική περίθαλψη. Το Λεπροκομείο λειτούργησε έως το 1957 κι έκτοτε η νησίδα παρέμεινε έρημη κι ακατοίκητη.

Από τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η Σπιναλόγκα είναι ένα μνημειακό σύνολο με πολλές ταυτότητες, καθώς το νησί άλλαξε ριζικά ρόλους και χρήσεις μέσα στα χρόνια. Βενετσιάνικο φρούριο, οχυρωμένος οικισμός, Λεπροκομείο και, προσφάτως (λόγω του βιβλίου της Β. Χίσλοπ, αλλά και του αντίστοιχου σίριαλ), κορυφαίος τουριστικός προορισμός, που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πλήθους επισκεπτών από ολόκληρη την υφήλιο. Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί πως αποτελεί έναν από τους πρώτους αρχαιολογικούς χώρους σε έσοδα στην Ελλάδα. 

“Όλοι έχουμε ένα χρέος απέναντι στο μνημείο, απέναντι στους πολίτες της γης, αλλά και απέναντι στις μέλλουσες γενιές για τη διατήρηση, την προστασία και την προβολή του, με σεβασμό στο χώρο, προς όφελος τόσο της τοπικής κοινωνίας, όσο και ολόκληρης της ανθρωπότητας” είπε χαρακτηριστικά η γενική γραμματέας Πολιτισμού. Άλλωστε, πιστεύεται πως η ένταξη της Σπιναλόγκας στον χώρο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, πέρα από δίκαιη απαίτηση, έχει και μια συμβολική σημασία. Θα είναι ο πρώτος χώρος της Κρήτης που θα ενταχθεί σε αυτό το σύνολο, με την ελπίδα ότι θα ακολουθήσουν και τα Μινωικά Ανάκτορα. Εκτός των άλλων, δεν θα πρέπει να παραγνωριστούν και οι θετικές συνέπειες μιας τέτοιας καταξίωσης, όπως η ώθηση στην οικονομία της περιοχής και η ενισχυμένη προστασία των πολιτιστικών αγαθών εντός της εκτεταμένης ζώνης προστασίας.

Ο συνθέτης του έργου, Νίκος Ξυδάκης, περιέγραψε τη Σπιναλόγκα μέσα από τα δικά του μάτια. Γι αυτόν, είναι ένα μνημείο με μια μεγάλη ιστορία πόνου. Όπως αναφέρει “αναλάβαμε αυτή την ιστορία για να την μετατρέψουμε σε ένα μουσικό έργο. Είναι ένα δύσκολο έργο, γιατί και τα συναισθήματα είναι δύσκολα, τα οποία προσπαθεί είτε ο λόγος είτε η μουσική να τα εκφράσει. Σήμερα τα νησιά συμβολίζουν κάτι το ευδαιμονικό, ενώ η Σπιναλόγκα συμβολίζει το ακριβώς αντίθετο. Η περιπέτεια ζωής των ανθρώπων που έζησαν σε αυτό μας έκανε να γράψουμε μια μουσική κι ένα κείμενο που να του αξίζει”. Στο έργο μπορεί να κυριαρχεί η φθορά, ο θάνατος και μια αρρώστια που ενδεχομένως κλέβει τα ωραιότερα χρόνια ενός ανθρώπου και καταστρέφει τα νιάτα και την ομορφιά, όμως κυριαρχεί κι ένα άλλο στοιχείο που δεν μπορεί να πεθάνει εύκολα, η αγάπη, η ανάγκη της ζωής και της ομορφιάς να κυριαρχεί, η ελπίδα των τότε έγκλειστων της Σπιναλόγκας ότι θα υπερβούν αυτόν τον πόνο.

Το “Απόκοπος ή Σπιναλόγκα” έχει ελεύθερη φόρμα, χωρίς να εντάσσεται σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία, ενώ δεν παρουσιάζει καμία φιλοδοξία να είναι ακατανόητο. “Είναι ένα συγκινημένο έργο, χωρίς να ξεπέφτει σε ένα ρηχό μελόδραμα” τόνισε χαρακτηριστικά ο κος Ξυδάκης. Τα κείμενα του έργου επιμελείται ο γνωστός συγγραφέας και ποιητής Διονύσης Καψάλης. Σε αυτά υπάρχουν αναφορές στο αυτοβιογραφικό έργο του έγκλειστου της Σπιναλόγκας, Επαμεινώνδα Ρεμουντάκη, ο οποίος υπήρξε σημαντική φυσιογνωμία και σφράγισε με τη δράση του το Χανσενικό κίνημα στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα οργάνωσε τον χώρο του απομονωμένου νησιού με πείσμα να αλλάξει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Κυρίαρχο θέμα  αποτελεί και η κάθοδος στον Άδη, κάτι που θυμίζει την ιστορία του Ορφέα και της Ευρυδίκης, ενώ εντοπίζεται και στο σπουδαίο ποίημα (με ζωντανό, δημώδη λόγο) της Κρητικής Λογοτεχνίας του 15ου αιώνα, “Απόκοπος”, το οποίο δίνει και το όνομά του στο έργο.

Το κείμενο είναι στην κρητική λαλιά και τον ρόλο του μελωδικού αφηγητή τον έχει αναλάβει ο Βασίλης Σκουλάς. Στον ρόλο των ερμηνευτών είναι η Μυρσίνη Μαργαρίτη και ο Θοδωρής Βουτσικάκης, ενώ αρωγός στο εγχείρημα είναι η σύγχρονη ορχήστρα της ΕΡΤ, με διευθυντή τον Γιώργο Παπαδόπουλο.