Βάκχαι του Ιάννη Ξενάκη στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ

Πρόκειται για ένα έργο-πρόκληση υψηλών μουσικών και φωνητικών απαιτήσεων, το οποίο ανέβηκε μόνο μία φορά το 1993 στο Λονδίνο και δεν ηχογραφήθηκε ποτέ. Τη μουσική διεύθυνση έχει αναλάβει ο Νίκος Βασίλειου, ενώ η σκηνοθεσία είναι του Γιάννου Περλέγκα.

Ένας ερμηνευτικός άθλος, οι Βάκχαι του Ιάννη Ξενάκη αποτελούν σκηνική μουσική για δεκαεξαμελή γυναικεία χορωδία, έναν βαρύτονο που ερμηνεύει τον ρόλο του Διόνυσου και μια εννεαμελή ορχήστρα, αποτελούμενη αποκλειστικά από πνευστά και κρουστά όργανα. Συμμετέχει το εξαιρετικό μουσικό σύνολο ARTéfacts ensemble και η Χορωδία της ΕΡΤ.

Το ζήτημά μου δεν είναι να προκαλέσω τον ακροατή, αλλά τον ίδιο τον εαυτό μου. Αυτό είναι το πιο δύσκολο πράγμα, που πρέπει να κατανοήσει και να κάνει κάποιος, και όχι να άγεται και να απορροφάται από την επιτυχία του, από την πιθανή σκέψη της επιτυχίας ή του πλουτισμού από την επιτυχία της μουσικής που κάνει. Ιάννης Ξενάκης

Ο Ιάννης Ξενάκης συνέθεσε το 1993, κατόπιν παραγγελίας του Opera Factory του Λονδίνου, τις Βάκχες του Ευριπίδη. Μετά το ανέβασμα του 1993, το έργο δεν παρουσιάστηκε πουθενά, ούτε πήρε ποτέ τον δρόμο της ηχογράφησης. Πιθανόν επειδή η υγεία του συνθέτη ήταν ήδη επιβαρυμένη. Ανυπέρβλητο εμπόδιο για τη σκηνική τύχη του συγκεκριμένου έργου είναι η τερατώδης δυσκολία της φωνητικής και μουσικής εκφοράς του ερασμιακού κειμένου που επιβάλλει ο συνθέτης στις γυναίκες χορωδούς των Βακχών. Ο υπερβατικός δημιουργός για άλλη μια φορά ζητάει από τους ερμηνευτές του το αδιανόητο: να εννοήσουν, μέσα από ένα τελείως αμοτιβικό μουσικό κείμενο στα ερασμιακά, με θανάσιμη κυριολεξία τον λόγο του Ευριπίδη. Σε έναν γλωσσικό κώδικα, δηλαδή, που δυσκολεύει απίστευτα τους ελληνόφωνους, πόσο μάλλον τους αγγλόφωνους τραγουδιστές! Επιπλέον επιβάλλει στους πνευστούς οργανοπαίκτες μια εξαντλητική διαδικασία: το μουσικό κείμενο των πνευστών αποτελείται από ατελείωτους κρατημένους φθόγγους (τενούτες), που, όσο μεγάλη κι αν είναι η αναπνευστική εκγύμναση των μουσικών, η απόδοση του έργου δεν παύει να αποτελεί για αυτούς μια οριακή βιολογική δοκιμασία.

Στην πρώτη πανελλήνια παρουσίαση των Βακχών στην Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ την μουσική διεύθυνση έχει αναλάβει ο αρχιμουσικός Νίκος Βασιλείου, ο οποίος για τις ανάγκες του έργου υποδύεται και τον ρόλο του Πενθέα. Τη σκηνοθεσία υπογράφει ο Γιάννος Περλέγκας, ένας από τους πιο ανήσυχους σκηνοθέτες της γενιάς του, με ιδιαίτερη ματιά και έντονο προσωπικό στίγμα. Η σκηνική απόπειρα του έργου Βάκχαι του Ιάννη Ξενάκη αποτέλεσε για τον ίδιο μεγάλη πρόκληση. «Από τη στιγμή που καλείσαι ως σκηνοθέτης να παρουσιάσεις μια παραστάσιμη φόρμα του έργου, κι όχι απλώς μια συναυλία, αρχίζεις και ψάχνεις πώς θα αποδώσεις σκηνικά τη βασική σύγκρουση του έργου, φυσικά μέσα από «ξενακικούς» όρους, κι όχι με τους λεκτικούς όρους του θεάτρου», σημειώνει ο Γιάννος Περλέγκας. «Οι Βάκχες ήταν το τελευταίο έργο για τον Ευριπίδη και ένα από τα τελευταία του Ξενάκη. Μια διπλή παρακαταθήκη, μια διπλή υπόμνηση της χαμένης πίστης». Τα σκηνικά και κοστούμια της Λουκίας Χουλιάρα επιδιώκουν μια πρόσμειξη διαφορετικών αισθητικών υφών και εποχών με τελικό στόχο την αχρονικότητα, σταθερό στόχο επίσης του Ιάννη Ξενάκη.

Σύνοψη των έξι χορικών των Βακχών (και της σκηνής του σεισμού):

Ο Ιάννης Ξενάκης επέλεξε να χρησιμοποιήσει μόνο τα έξι χορικά από τις Βάκχες του Ευριπίδη, εξοβελίζοντας όλα τα επεισόδια της τραγωδίας. Από τους ρόλους, περιορίζεται να κρατήσει μόνο τον Διόνυσο, κι εκείνον ελάχιστα: διαλέγει έναν εξαιρετικά μικρό διάλογο του Διόνυσου με τον Χορό, από τη σκηνή του σεισμού, πριν ο Διόνυσος γκρεμίσει μέρος του παλατιού του Πενθέα.

Πάροδος: Οι Ασιάτισσες ακόλουθοι του θεού μακαρίζουν όσους πιστεύουν σε αυτόν. Ομνύουν στο όνομά του και καλούν τη Θήβα να θυμηθεί τον θάνατο της Σεμέλης, το γιατί οι αδελφές της δεν πίστεψαν ποτέ πως εκείνη ζευγάρωσε με τον Δία και γέννησε τον Διόνυσο, και καλούν την πόλη να ασπαστεί τη νέα θρησκεία. Στάσιμο Πρώτο Ο Χορός καλεί τη φτερωτή θεά Ευσέβεια να κατέβει στη γη για να δει την ύβρη που διέπραξε ο Πενθέας απέναντι στον θεό με την επίθεσή του στον Κάδμο και τον Τειρεσία. Εκφράζει τη γνώμη πως η εξυπνάδα δεν είναι σοφία και προειδοποιεί την πόλη να κρατηθεί μακριά από τους άμυαλους άντρες.

Στάσιμο Δεύτερο: Μετά τη φυλάκιση του Διόνυσου, τα μέλη του Χορού αποκηρύσσουν τον Πενθέα, ο οποίος έχει απειλήσει με φυλάκιση και τις ίδιες, και απευθύνουν έκκληση στον θεό τους να τις σώσει και να εμφανιστεί για να τιμωρήσει τον αντίπαλό του.

Σκηνή του σεισμού: Ο Διόνυσος εισακούει την έκκληση του Χορού, και για πρώτη φορά στο έργο εμφανίζεται με την θεϊκή του υπόσταση. Συστήνεται ως γιος του Δία και της Σεμέλης, επιστρατεύει την καταστροφική δύναμη του σεισμού και γκρεμίζει μέρος του παλατιού του Πενθέα. Έπειτα ρίχνει τον κεραυνό του. Ο Χορός βλέπει τις φλόγες να τυλίγουν το ιερό μνήμα της Σεμέλης.

Στάσιμο Τρίτο: Ο Χορός αναρωτιέται για τη φύση της Σοφίας, υπενθυμίζει ότι ο θεός δεν ξεγελιέται, και αναλύει έντονα τη διπλή του φύση: εμφανίζεται ιδιαίτερα φιλεύσπλαχνος στον άνθρωπο εκείνο που αποζητά την ειρήνη και τις χαρές της απλής ζωής, και αποδεικνύεται ιδιαίτερα εκδικητικός σε εκείνον τον θνητό που κυνηγά να κατακτήσει θεϊκές ιδιότητες.

Στάσιμο Τέταρτο: Οι Ασιάτισσες παροτρύνουν τις Θηβαίες, και ειδικά την Αγαύη, να εξαπολύσουν τη μανία τους εναντίον του Πενθέα. Υμνούν τον Διόνυσο ως θεό εκδικητή. 

Στάσιμο Πέμπτο: Μετά την αναγγελία του θανάτου του Πενθέα, οι γυναίκες τραγουδούν ένα τραγούδι θριάμβου. Προετοιμάζουν την είσοδο της Αγαύης στη σκηνή, τονίζοντας εκδικητικά πως είναι πολύ όμορφο να βάφεις κόκκινα τα χέρια σου με το αίμα του παιδιού σου.

Σκηνοθετικό σημείωμα

Προσπαθήσαμε να εικονοποιήσουμε τρεις κόσμους. Ο ένας κόσμος είναι αυτός της νέας θρησκείας: νέας όσο και παλιάς. Είναι ο κόσμος των δεκαέξι Βακχών και του Διόνυσου. Μια παλιά, ξεχασμένη πίστη, όπως κάθε πίστη που έχει εξοριστεί από τον ασπόνδυλο, σύγχρονο κόσμο μας και υπενθυμίζει την αδήριτη, αναπότρεπτη επιστροφή της. Ο δεύτερος κόσμος είναι ο κόσμος της Θήβας και του Πενθέα. Στην παράσταση ο κόσμος αυτός εκπροσωπείται από τους μουσικούς και τον ίδιο τον διευθυντή της ορχήστρας. Ο διευθυντής ορχήστρας είναι ο Πενθέας μας. Ένας Πενθέας που φιλοδοξεί να βάλει τάξη στο χάος, να χαλιναγωγήσει τα ένστικτα, τα δικά του, των μουσικών του και της χορωδίας του, και να επιβληθεί πάνω σε αυτό το τόσο σοφά οργανωμένο χάος του Ευριπίδη και του Ξενάκη. Είναι μεγάλη η χαρά μας που βρήκαμε στο πρόσωπο του Νίκου Βασιλείου έναν τόσο άξιο συνομιλητή και μοιραστήκαμε μαζί του τη χαρά της ορειβασίας αυτού του υπέροχα κι αβάσταχτα δύσκολου έργου. Με την έλευση του Διόνυσου, ο Πενθέας έχει να αντιμετωπίσει επί της ουσίας έναν δεύτερο μαέστρο. Οι Βάκχες μοιάζουν να υπακούν σε έναν δικό τους εσωτερικό μετρονόμο, διαφορετικό από αυτόν της ορχήστρας. Προσπαθήσαμε λοιπόν να δούμε την πάλη αυτών των δύο διευθυντών ορχήστρας, του Διόνυσου και του Πενθέα. Ο τρίτος κόσμος είναι καθαρά δικής μας επινόησης. Είναι δυο γυναίκες, δυο κορίτσια που θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβολίζουν τον κόσμο του ασυνείδητου, του ονείρου ή του εφιάλτη. Καθεμιά από αυτές είναι κοντά στους δύο πρωταγωνιστές, τον Διόνυσο και τον Πενθέα. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι οι μητέρες τους, η Σεμέλη και η Αγαύη αντίστοιχα. Ταυτοχρόνως, όμως, επιτελούν και άλλους ρόλους τους οποίους θέλουμε να αφήσουμε ανοιχτούς στην ανάγνωση του κοινού, χωρίς να τους προσδιορίσουμε φιλολογικά. Πάντως, η ανάγνωσή μας σημαδεύτηκε από την εξής διαπίστωση: οι Βάκχες αρχίζουν με έναν γιο να επιστρέφει στη γενέθλια πόλη του, υποστηρίζοντας πως η νεκρή μητέρα του για εκείνον είναι ακόμα ζωντανή, και τελειώνουν με μια μητέρα να κρατάει το κομμένο κεφάλι του νεκρού της γιου, που η ίδια σκότωσε, διαπιστώνοντας πως είναι οριστικά και αμετάκλητα νεκρός. Κατά τη διάρκεια του έργου, δύο αγόρια προσπαθούν να διαχειριστούν τον βίαιο αποχωρισμό τους από τη μητέρα τους.