Θάνος Παπακωνσταντίνου: Δεν θέλω να κινούμαι με γνώμονα την αποδοχή

Αν παρατηρήσεις το outfit του θα αναγνωρίσεις έναν έφηβο. Η’ τουλάχιστον κάποιον cool συμμαθητή σου που φορούσε τα τέλεια ρούχα για goth συναυλία στο Ρόδον: Στενό τζιν, μαύρα μποτάκια, χαλαρό μαύρο πουκάμισο και ζώνη με σκαλιστή σιδερένια κατάληξη. Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου βέβαια, φροντίζει να αποδομήσει τον oldschool μύθο που πλάθεις ήσυχα-ήσυχα. «Οταν ήμουν έφηβος φορούσα χρωματιστά ρούχα» λέει. «Παρότι είχα βυθιστεί ωραιότατα στην εφηβική μελαγχολία. Πολύ αργότερα, το “γύρισα” στα μαύρα και το αστείο είναι πως έκτοτε είμαι πολύ πιο φωτεινός, πολύ πιο χαρούμενος».

Αν παρακολουθήσεις τη δουλειά του στο θέατρο θα αναγνωρίσεις ένα νέο σκηνοθέτη με ώριμη σκέψη που επιμένει, σχεδόν από την πρώτη του εμφάνιση, να ανατρέχει στα εφηβικά του αναγνώσματα· τις αρχαίες τραγωδίες πριν καν τις διδαχθεί στο σχολείο. Αυτή τη φορά, το κάνει με τον πλέον επίσημο και οργανωμένο τρόπο: Ως επίλεκτος του Εθνικού θεάτρου, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, στο πλαίσιο του Ελληνικού Φεστιβάλ, ανεβάζοντας την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή. Σε αυτήν την περίπτωση δεν σκοπεύει να αποδομήσει κανένα μύθο (όπως πριν)· «απεναντίας», λέει, προλογίζοντας την πλέον αναμενόμενη παράσταση της φετινής Επιδαύρου.

Οπως και να ‘χει ο Θάνος Παπακωνσταντίνου είναι η ενσάρκωση μιας ενδιαφέρουσας αντίφασης: Εκπρόσωπος της νεότερης γενιάς σκηνοθετών (και ηθοποιών) που έλκεται έντονα από τη γοητεία του παλιού. Γιατί μετά τη μελέτη της τραγωδίας σκοπεύει, όπως ανακοινώνει να περάσει σε μια τριλογία του Ρομαντισμού. Ενας gothας δηλαδή, στην Επίδαυρο.

Πρώτη φορά στην Επίδαυρο και πρώτη φορά στο Εθνικό θέατρο. Σημαίνει κάτι για σένα όλο αυτό;
Φυσικά! Είμαι πάρα πολύ χαρούμενος και πολύ περήφανος. Είναι εξαιρετικά τιμητικό κι από πλευράς του Στάθη Λιβαθινού που μου έκανε αυτή την πρόταση. Δεν θεωρώ καθόλου αυτονόητα αυτά τα πράγματα, ούτε έχω απομυθοποιήσει το γεγονός πως ένας μεγάλος θεσμός εμπιστεύεται έναν καλλιτέχνη της νεότερης γενιάς και του αναθέτει μιας τέτοιας κλίμακας παραγωγή – πόσω μάλλον σ’ ένα ιστορικό, εμβληματικό θέατρο. Εκείνο, ωστόσο, που προσπαθώ να σκέφτομαι – για να μην αποσυντοντιστώ – είναι πως και η Επίδαυρος είναι ένας θεατρικός χώρος και πως οι τραγωδίες είναι θεατρικά έργα που γράφτηκαν από ανθρώπους για ανθρώπους. Τελευταία, τα επαναλαμβάνω αυτά στον εαυτό μου ώστε να μην καταβληθώ υπό το βάρος της ευθύνης.

Νιώθεις ευθύνη παρόλα αυτά;
Νιώθω μεγάλη ευθύνη αλλά την ίδια ώρα θέλω να έχω καθαρό μυαλό για να ψάξω, να συνδεθώ με το κείμενο, να αναπτύξω την προσωπική μου γλώσσα κι αυτό να αποτυπωθεί στη σκηνή. Δεν θέλω να επηρεαστώ από τη σκέψη πως, επειδή σκηνοθετώ μια παράσταση στην Επίδαυρο, θα πρέπει να την κάνω πιο «σωστά».

Δεν θέλω να επηρεαστώ από τη σκέψη πως, επειδή σκηνοθετώ μια παράσταση στην Επίδαυρο, θα πρέπει να την κάνω πιο «σωστά»

Μπήκες στον προβληματισμό αν πρέπει να στρογγυλέψεις κάποιες ιδέες σου εφόσον καλείσαι να παρουσιάσεις μια δουλειά στην πιο λαϊκή σκηνή της χώρας;
Σε αυτό θα απαντήσει το αποτέλεσμα. Δεν σου κρύβω ότι το σκέφτηκα πάρα πολύ, πάλεψα πολύ μέσα μου μέχρι να αποφασίσω πως πρέπει να διαχειριστώ το έργο, το χώρο και τη συνθήκη. Πάλεψα πολύ για να μην περιορίσω το κείμενο και φτάσω να παρουσιάσω μια βουβή τελετή με μουσική – όπως ήταν οι προηγούμενες παραστάσεις μου. Επέλεξα, τελικά, έναν άλλο δρόμο χωρίς να θυσιάσω όσα θέλω να κάνω. Από την άλλη, και μόνο ότι έπρεπε να διαχειριστώ όλο αυτό το κείμενο ήταν ένα νέο δεδομένο. Ολες οι προηγούμενες παραστάσεις μου μαζί δεν είχαν τόσο κείμενο όσο έχει η «Ηλέκτρα»! Κι ενώ αρχικά νόμιζα ότι αυτό θα μου είναι ένα μεγάλο εμπόδιο μετά επικεντρώθηκα στον ήχο του λόγου. Οπωσδήποτε, πάντως, μπήκα σε μια διαδικασία να σκεφτώ αφού η Επίδαυρος είναι ένας χώρος που καθορίζει πολλά. Υπάρχει πάντα και το ενδεχόμενο της γιούχας, άλλωστε…

Ανησυχείς για τη γιούχα;
Μετά από τον εσωτερικό διάλογο που έκανα πιο πολύ ανησυχώ να μην είμαι συνεπής με τη δουλειά και τις αναζητήσεις μου παρά για οτιδήποτε άλλο. Οι αποδοκιμασίες έρχονται και παρέρχονται. Κάθε καλλιτέχνης είναι σε μια πορεία. Ετσι κι εγώ, σήμερα είμαι στο Εθνικό, αύριο θα είμαι αλλού αλλά εκείνο που μετράει είναι το πως θα χτίσω τη διαδρομή μου.

Σε προβλημάτισε η Επίδαυρος ως καθαυτός χώρος;
Πάρα πολύ. Η παράσταση είναι μια παράμετρος του χώρου κι όχι το ανάποδο. Οταν κανείς έχει ταξιδέψει δυο ώρες για να δει μια παράσταση και κάθεται σε ένα πέτρινο πεζούλι, το ίδιο το σώμα του θα του βάλει κάποια όρια. Οφείλεις να ακούσεις το χώρο για να εγκαταστήσεις μια παράσταση. Ο χώρος θέτει κανόνες.

Οταν πήγες στην Επίδαυρο μετά την ανάθεση του Εθνικού τι εισέπραξες;
Οι παραστάσεις μου έχουν να κάνουν πολύ με την ατμόσφαιρα και την ψευδαίσθηση. Στην Επίδαυρο συνειδητοποίησα ότι αυτά τα εργαλεία μου είναι άχρηστα γιατί εκεί γίνονται όλα φανερά. Κι αυτό ήταν πολύ μεγάλο πλήγμα. Τότε άρχισα να δίνω μιαν άλλη διάσταση στη σκηνοθεσία.

Πιο πολύ ανησυχώ να μην είμαι συνεπής με τις αναζητήσεις μου παρά για οτιδήποτε άλλο. Οι αποδοκιμασίες έρχονται και παρέρχονται

Πως αντιδράς στον όρο του «μεγάλου» κοινού;
Τι είναι το μεγάλο κοινό; Αν απευθυνθώ σε περισσότερο κόσμο θα είμαι περισσότερο ή λιγότερο ειλικρινής ως δημιουργός; Θα είμαι μη ειλικρινής; Επιμένω πως το πιο ασφαλές και το πιο τίμιο είναι να κάνεις αυτό που θέλεις. Ναι, φαντάζομαι ότι το κοινό που θα δει τον Πέτρο Φιλιππίδη στον Αριστοφάνη και μετά θα δει την «Ηλέκτρα» του Παπακωνσταντίνου θα φρίξει. Από την άλλη, όμως, πιστεύω ακράδαντα στην εκπαίδευση του θεατή με την έννοια να του προσφέρεις ερεθίσματα που δεν θεωρούνται προσβάσιμα. Αν εξοικειωθούμε με άλλους κώδικες, με άλλες φόρμες ίσως να προκύψει ένας διάλογος πιο ουσιαστικός.

Εκπροσωπείς το πειραματικό θέατρο;
Θα με κατέτασα εύκολα σε αυτό το είδος. Σίγουρα θεωρώ την έρευνα συστατικό κομμάτι της δημιουργίας. Αναζητώ πάντα ένα κώδικα κι ελπίζω να μην σταματήσει ποτέ αυτό.

Εκτιμάς ότι εντός Ελλάδος γίνεται έρευνα πάνω στο αρχαίο δράμα;
Είναι πολύ ενθαρρυντικό που οι καλλιτέχνες της νεότερης γενιάς έρχονται συχνότερα σε επαφή με το είδος· από την άλλη θεωρώ τραγικό ότι δεν γίνεται μια συστηματική δουλειά στη χώρα που έχει γεννήσει το αρχαίο δράμα. Μόνο το Λύκειο Επιδαύρου δίνει μια ελπίδα και μακάρι να συνεχίσει. Το αρχαίο δράμα δεν πρέπει να θεωρείται ένα highlight στην πορεία ενός σκηνοθέτη – αντίθετα έχει ανάγκη την έρευνα. Επιπλέον, πρέπει να αντιμετωπίσουμε και την πρακτική πλευρά του αρχαίου δράματος, να το δούμε ως εξαγώγιμο είδος. Δεν έχουμε φροντίσει το αρχαίο δράμα, όπως και πολλά άλλα.

Θυμάσαι ποια παράσταση αρχαίου δράματος σε πρωτοκαθόρισε;
Ναι, ήταν ο «Οιδίποδας τύραννος» του Ρόμπερτ Στούρουα. Στις πιο πρόσφατες εμπειρίες ξεχωρίζω τις παραστάσεις του Τερζόπουλου· είναι η στιγμή που τις παρακολουθώ και αναρωτιέμαι «τι κάνει αυτός ο άνθρωπος;». Εκτιμώ βαθύτατα το Θόδωρο Τερζόπουλο· μπορώ να πω ότι οι παραστάσεις του είναι από τα λίγα πράγματα που με έχουν καθηλώσει στο θέατρο.

Οταν το 2012 ξεκινούσες να δουλεύεις στο αρχαίο δράμα με το «Carnage» περίμενες αυτή την αποδοχή;
Η αποδοχή είναι κάτι που και ήθελα και ήλπιζα. Δεν θα πω ψέματα ότι δεν με ενδιαφέρουν αυτά – με τίποτα. Από εκεί και πέρα, έχει σημασία το πως η αποδοχή ορίζει τις επιλογές και τις κινήσεις σου. Μου αρέσουν οι μεγάλες σκηνές, οι μεγάλοι χώροι, η μεγάλη κλίμακα όπου το πιο απλό πράγμα καταγράφεται σε μια εικόνα. Ωστόσο, δεν θέλω να κινούμαι με γνώμονα να κερδίσω την αποδοχή. Η συνέπεια είναι η πιο σταθερή μου αξία, η πορεία που έχω διαγράψει με χαρακτηρίζει.

Τι έχεις καταφέρει;
Αλίμονο αν πιστεύω ότι έχω κατακτήσει κάτι αλλά ούτε θέλω να πιστεύω πως δεν έχω κατακτήσει τίποτα. Ηταν πολύ καλό βήμα να καταπιαστώ με την «Ηλέκτρα» υπό αυτές τις συνθήκες μετά την τριλογία της «Ορέστειας». Η τυχαιότητα ορίζει πολλά πράγματα στη ζωή μας οπότε καλό είναι να έχει ο καθένας έναν προσωπικό άξονα κίνησης. Ας έρθει το οτιδήποτε μέσα από αυτό· θα είναι, όμως, κάτι που θα έχω χτίσει ο ίδιος.

Πιστεύω ακράδαντα στην εκπαίδευση του θεατή με την έννοια να του προσφέρεις ερεθίσματα που δεν θεωρούνται προσβάσιμα

Δεν είναι πολύ σύνηθες για ένα σκηνοθέτη της ηλικίας σου να δείχνει τέτοια αφοσίωση στη μελέτη του αρχαίου δράματος. Πως ξεκίνησε αυτή η εμπλοκή;
Εβλεπα θέατρο από πολύ μικρός και οι πρώτες μου θεατρικές εμπειρίες ήταν σε παραστάσεις ανοιχτού χώρου, στην τραγωδία. Επιπλέον, λατρεύω αυτά τα κείμενα και ως αναγνώσματα· τα διάβαζα από μαθητής. Προφανώς, είναι δύσκολο να αντιπαρατεθείς με το μύθο, με την επιστημονική και την οντολογική τους διάσταση αλλά από την άλλη έχουν μια τεράστια καθαρότητα. Εξάλλου, θεωρώ πως μόνο σε πράγματα που αγαπάς πολύ μπορείς να βρεις τα πατήματα σου, να δεις τι σε ενδιαφέρει, να εντοπίσεις τις εμμονές σου.

Τι σε ενδιαφέρει λοιπόν στην «Ηλέκτρα»;
Το έργο ήταν για μένα μια μεγάλη αποκάλυψη. Ξαφνικά, κατάλαβα το Σοφοκλή. Είχα την εντύπωση πως ο Αισχύλος είναι ο πιο σκοτεινός από τους τραγικούς ποιητές. Λάθος. Γιατί ο Αισχύλος – όπως και ο Ευριπίδης – μπορεί να διανύει σκοτεινούς δρόμους, προτείνει ωστόσο μια λύση. Αυτό που κάνει ο Σοφοκλής δεν αφήνει κανένα φως στο τέλος. Κι έτσι η ανάγνωση της «Ηλέκτρας» με στοίχειωσε. Ο παρατεταμένος θρήνος της για τον νεκρό πατέρα και η αναμονή για τον αδελφό που θα πάρει εκδίκηση και θα δώσει τη λύτρωση, δεν εκτονώνονται πουθενά. Ο Σοφοκλής αφήνει και τους δύο ήρωες του σε μια εκκρεμότητα. Γινόμαστε μάρτυρες δύο αποτυχημένων τελετών ενηλικίωσης. Η πράξη που θα αποκαταστήσει τον οίκο τους δεν έρχεται ποτέ.

Τι καταλαβαίνεις για την ανθρώπινη φύση διαβάζοντας τραγικά κείμενα;
Συγκινήθηκα πολύ νωρίς με αυτά τα έργα αν και μου πήρε καιρό να κατάλαβω το μήνυμα τους: Οτι ο άνθρωπος παραμένει εσαεί σε μια άγρια κατάσταση. Από την εποχή εγκατάστασης της αθηναϊκής δημοκρατίας όπου το πρόταγμα ήθελε τον άνθρωπο να οδηγείται από την άγρια στην έλλογη κατάσταση μέχρι και σήμερα δεν αισθάνομαι ότι υπάρχει κάποια σπουδαία μετακίνηση. Η πάλη εξακολουθεί να είναι η ίδια. Ο πυρήνας του ανθρώπου παραμένει άγριος και όλο το υπόλοιπο συνιστά μια μάχη για να τον ξεπεράσουμε. Η Ηλέκτρα και ο Ορέστης, για παράδειγμα, δεν τα καταφέρνουν αλλά πάλι, ο κόσμος ήταν πάντα έτσι.

Ματαιώνεσαι σε αυτή τη διαπίστωση;
Ματαιώνομαι μα και επιβεβαιώνομαι. Νομίζω ότι πρέπει να το αποδεχτούμε, να πούμε «αυτό είμαστε» και να πάμε για χορό.

Αναρωτιέμαι αν έχεις αποκτήσει αυτή τη σύνδεση με το αρχαίο δράμα γιατί είσαι κι εσύ ένας άνθρωπος που απολαμβάνει τα σκοτάδια του…
Ναι. Παρόλα αυτά, αγαπώ τα κείμενα της αρχαίας τραγωδίας γιατί έχουν κάτι εξαιρετικά φωτεινό. Και μόνο που διοχετεύουν αυτή τη διαπίστωση, την ξορκίζουν· είναι μια χειρονομία προς τα έξω.

Στη σκηνή αισθάνομαι δυνατός. Πολύ περισσότερο κι από όταν σκηνοθετώ

Το θέατρο σε έχει βοηθήσει να γίνεις πιο εξωστρεφής;
Βέβαια. Στο Γυμνάσιο, θυμάμαι, δεν μπορούσα να διαβάσω ένα κείμενο μπροστά στην τάξη επειδή έχω πρόβλημα στην ομιλία. Στο θέατρο πάλι, δεν εμφανίζεται ποτέ αυτό το πρόβλημα. Το θέατρο είναι μια χειρονομία προς τα έξω, χάρη σε αυτό μπορείς να συνδεθείς και να μοιραστείς πράγματα.

Εχεις αυτοπεποίθηση όταν είσαι πάνω στη σκηνή;
Ναι, στη σκηνή αισθάνομαι δυνατός. Πολύ περισσότερο κι από όταν σκηνοθετώ.

Συνεπώς δεν θέλεις να περιοριστείς μόνο στη σκηνοθετική δραστηριότητα;
Καθόλου. Η υποκριτική μου αρέσει πολύ.

Γενικά είσαι φιλόδοξος;
Ναι, είμαι. Αλλά με τον τρόπο που σου εξήγησα. Δεν θέλω να παρεκλίνω από την πορεία μου.

Δεν θέλεις να εκπλήξεις τον εαυτό σου;
Και βέβαια θέλω. Φυσικά αυτά είναι πράγματα που εύκολα λες και δύσκολα κάνεις. Σίγουρα θέλω να υπάρξει μια εξέλιξη.

Δηλαδή, θα έκανες κωμωδία – έστω και σκοτεινή;
Ναι, με πολύ χαρά.

Εχεις χιούμορ;
Εχω δεν γίνεται αλλιώς. Αντιμετωπίζω τα πράγματα με αυτή τη ματιά.

Προσπαθώ να ξεπεράσω την επιθυμία να είμαι καλός, να τα κάνω όλα σωστά

Γιατί άφησες τα Νομικά ενώ πήρες το πτυχίο σου; Πάω στοίχημα ότι θα είχες ασχοληθεί με το ποινικό δίκαιο αν συνέχιζες.
Κι όμως με ενδιέφερε πολύ το δημόσιο δίκαιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι ατομικές ελευθερίες, τα πιο φιλοσοφικά ζητήματα. Στη Νομική πέρασα γιατί ήμουν καλός μαθητής, διάβαζα πολύ. Ημουν ένα κανονικό “φυτό”· ακόμα είμαι και προσπαθώ να το ξεπεράσω.

Δηλαδή;
Προσπαθώ να ξεπεράσω να θέλω να είμαι καλός, να τα κάνω όλα σωστά.

Και πως μπήκε στη ζωή σου στο θέατρο; Λοξά κάπως;
Ναι, δεν συνδέθηκα ποτέ με το χώρο της νομικής επιστήμης. Δεν μου έφτανε ποτέ. Κι έτσι μπήκα σε ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες στο Πανεπιστήμιο. Τότε κόλλησα.

Μετάνιωσες ποτέ γι’ αυτό;
Για τίποτα δεν μετάνιωσα, ούτε για το χρήσιμο πτυχίο της Νομικής ούτε για τη στροφή στο θέατρο.