Πολλές μορφές τέχνης παράγονται συνεργατικά, αλλά συνήθως εμμένουμε στην ιδέα πως η λογοτεχνία θα πρέπει να είναι το έργο μίας μόνο συνείδησης. Το “Shatila Stories” μας διαψεύδει. Είναι μια νουβέλα αποτελούμενη από 9 κομμάτια φανταστικής λογοτεχνίας, τα οποία δημιουργήθηκαν έπειτα από ένα εργαστήριο συγγραφής. Όχι μόνο διατηρεί συνοχή, αλλά η δύναμή του έγκειται στην πολυφωνία που, αντί να αποτελεί ένα έξυπνο μεταμοντέρνο τρικ, δίνει βάθος, υφή και πάνω απ’ όλα αυθεντικότητα – πράγμα απαραίτητο, δεδομένου ότι αυτή η ιστορία εξελίσσεται στη Shatila, έναν καταυλισμό προσφύγων στη Βηρυτό.
«Μην μιλάς για τους καταυλισμούς, εκτός κι αν ξέρεις γι αυτούς» προστάζει ένα γκράφιτι που εικονίζεται σε μια φωτογραφία στην αρχή. Οι 9 συγγραφείς, κάποιοι από τους οποίους ξέφυγαν από τον πόλεμο στη Συρία και κάποιοι που γεννήθηκαν στον καταυλισμό, τον ξέρουν καλά, και το αποτέλεσμα είναι ένα εντυπωσιακά ασυνήθιστο βιβλίο. Ένα βιβλίο που έχει τη δύναμη να διευρύνει τη σκέψη και να μεταβάλει απόψεις.
Η Shatila ιδρύθηκε από τον Ερυθρό Σταυρό το 1942 για να φιλοξενήσει αρκετούς εκατοντάδες Παλαιστίνιους πρόσφυγες. Οι εκτιμήσεις διαφέρουν, αλλά από όταν ξεκίνησε να δέχεται όσους ξέφυγαν από τον πόλεμο στη Συρία, εκτιμάται πως στεγάζει περισσότερους από 22000 ή ακόμα και 40000 ανθρώπους σε ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο. Ήταν η σκηνή ενός βίαιου αιματοκυλίσματος το 1982, όταν στρατιώτες βασάνισαν και σκότωσαν 700 με 3500 ανθρώπους εκεί και στη γειτονική περιοχή της Sabra. Όπως ήταν αναμενόμενο, αυτή η σφαγή στοιχειώνει τις σελίδες του βιβλίου Shatila Stories. Σήμερα ο καταυλισμός διοικείται από διάφορες παλαιστινιακές φατρίες και έχει αφεθεί εντελώς ανεπιτήρητο από τον Λίβανο. Τα στενά του δρομάκια, τα διαμερίσματα, τα καφέ και οι αγορές έχουν μετατραπεί σε μια “χύτρα ταχύτητας” που επιτρέπει στην ανθρώπινη φύση να εκφραστεί πότε με τον χειρότερο και πότε με τον καλύτερο τρόπο.
Οι αλληλοσυνδεόμενες ιστορίες εδώ αντλούν από αυτόν τον μοναδικό κόσμο, και όχι από κάποια γενικευμένη “προσφυγική εμπειρία”: η νουβέλα αγγίζει ζητήματα αγάπης, προδοσίας, εξιλέωσης και αυτό-εκπλήρωσης στο “χωνευτήρι” του καταυλισμού, και συγχρόνως πραγματεύεται το βάρος της ιστορίας και το τίμημα της αλλαγής. Η τραγωδία, όταν ξεσπάει, είναι σοκαριστική και απρόσμενη, αλλά η ζωή συνεχίζεται, όπως πρέπει να γίνεται για χάρη όσων έμειναν πίσω.
Η Peirene είναι μια εκδοτική εταιρεία μεταφρασμένων μυθιστορημάτων με έδρα το Λονδίνο. Η ιδρύτριά της, η Meike Ziervogel, μία Γερμανίδα μυθιστοριογράφος, συνεργάστηκε με την μη κυβερνητική οργάνωση Basmeh & Zeitooneh («το Χαμόγελο και η Ελιά») για να οργανώσουν ένα τριήμερο εργαστήριο δημιουργικής γραφής στο κοινοτικό κέντρο στη Shatila. Το πρότζεκτ χρηματοδοτήθηκε από το Kickstarter, μια πλατφόρμα χρηματοδότησης. Με τη βοήθεια της Suhir Helal, επέλεξε 9 συμμετέχοντες ηλικίας 18 έως 42 ετών. Μετά το εργαστήριο, ο καθένας είχε περιθώριο έξι εβδομάδων για να παραδώσει ένα πρόχειρο κείμενο 4000 λέξεων και κατά τη διάρκεια αυτών των έξι βδομάδων η ομάδα αντάλλασσε απόψεις μέσω της εφαρμογής WhatsApp. Έπειτα, η Helal και η Ziervogel επέστρεψαν στον καταυλισμό για να εργαστούν με τους συγγραφείς στα κομμάτια τους και να τα μετατρέψουν σε μια ενιαία αφήγηση με συνοχή, η οποία στη συνέχεια μεταφράστηκε.
Φυσικά, η διαδικασία δεν ήταν καθόλου εύκολη. «Την πρώτη μέρα, όλοι οι συμμετέχοντες ήρθαν αργοπορημένοι» γράφει χαρακτηριστικά η Ziervogel στην εισαγωγή. «Κάποιοι ήταν δικαιολογημένοι, καθώς η ζωή των προσφύγων είναι χαοτική. Κατά τη διάρκεια του κύκλου του εργαστηρίου οι συγγραφείς αντιμετώπισαν πολλές προκλήσεις: κυρίως ασθένειες εξαιτίας της άθλιας υγιεινής στον συνωστισμένο καταυλισμό, αλλά επίσης λόγω των ξαφνικών θανάτων μελών της οικογένειας». Η έλλειψη εμπειρίας των συμμετεχόντων ήταν επίσης ένα πρόβλημα: «Κάποιοι δεν είχαν ολοκληρώσει την υποχρεωτική τους σχολική εκπαίδευση και ορισμένοι δεν είχαν διαβάσει μυθιστόρημα ποτέ στη ζωή τους».
Υπάρχουν, όπως συμβαίνει και σε κάθε άλλο πρότζεκτ αυτού του είδους, κάποιες μικρές αστοχίες: παράφωνες περιγραφές, κλισέ, αμήχανοι διάλογοι. Όμως, τίποτα από όλα αυτά δεν έχει σημασία. «Υπάρχουν πολλές τεχνικές μυθιστοριογραφίας που δεν διδάξαμε, όπως οι οπτικές γωνίες ή ακόμα και η επιλογή του σωστού ρηματικού χρόνου» γράφει η Ziervogel. «Όλα αυτά μπόρεσα να τα διορθώσω στη διαδικασία της επιμέλειας του βιβλίου». Προφανώς, πολλά διορθώθηκαν και γι αυτό δημιουργείται ένα επιχείρημα που λέει ότι περαιτέρω διόρθωση και “συμμάζεμα” θα κατέστρεφε την αμεσότητα και την αυθεντικότητα του πρότζεκτ, καθώς και θα έκανε το βιβλίο να χάσει την αίσθηση της πολυφωνίας του καταυλισμού της Shatila.
Η Ziervogel παραδέχεται ότι στο ξεκίνημα του πρότζεκτ σκέφτηκε να το λήξει. «Φοβήθηκα ότι θα δημιουργούσαμε ένα βιβλίο του τύπου “καημένοι-πρόσφυγες-μπορούν-ακόμα-και-να-γράψουν”, αλλά προς το τέλος της πρώτης μέρας κάτι άλλαξε μέσα μου και εντός των συγγραφέων. Η συγκέντρωση και η αποφασιστικότητά τους έγινε απτή». “Φύλαξε τις καλές σου προθέσεις, τον σιωπηλό σου οίκτο” αναφέρεται στον στίχο ενός ανώνυμου ποιήματος στην αρχή του βιβλίου. Δεν χρειάζεται καμία λύπηση: το Shatila Stories είναι μια ηχηρή επιτυχία.
