Στα 1.130 μέτρα υψόμετρο, ο ουρανός δεν φαίνεται τόσο απέραντος, τ’ αστέρια φαντάζουν πιο κοντά στην παλάμη και το φεγγάρι μοιάζει με γιγαντιαίο φωτιστικό δωματίου. Ακόμα και οι λευκές πέτρες που είναι σπαρμένες στον περιβάλλοντα χώρο του Ναού του Επικούριου Απόλλωνα φέγγουν κάτω από το ολόγιομο φως της Πανσελήνου οδηγώντας τα βήματα προς την πύλη της εξόδου. Η φωνή της Αποστολίας Παπαδαμάκη που αφηγείται όνειρα για κήπους με κόκκινα τριαντάφυλλα και θάλασσες γαλάζιες και βαθιές στους κοιμώμενους κατασκηνωτές του «From darkness to light», ξεμακραίνει ολοένα. Είναι 02.00 τα ξημερώματα της Κυριακής στην ευλογημένη άκρη του όρους Κωτύλιο, στις Βάσσες της Φιγαλείας, ο ήχος του δυνατού αέρα και το τραγούδι από τα τριζόνια διασκεδάζουν τη σιωπή και οι παγωμένες άκρες των δαχτύλων υπενθυμίζουν πως όσα προηγήθηκαν δεν ήταν όνειρο.
«Αφήστε όλες τις αισθήσεις ανοιχτές, αφεθείτε σαν να ζείτε ένα όνειρο». Μόλις έχει πέσει το φως της μέρας και η Αποστολία Παπαδαμάκη, η δημιουργός και επικεφαλής αυτής της πρωτόγνωρης χορευτικής τελετής στη σκιά του Επικούριου Απόλλωνα, καλεί τους θεατές να ακροβατήσουν στο όριο της εμπειρίας και της ονειροφαντασίας.
Τα αυτοκίνητα συνωστίζονται από ώρα στην άκρη του δρόμου μέχρι και ένα χιλιόμετρο από το πάρκινγκ του ιερού. Κάτω από την επιβλητική λευκή τέντα όπου ησυχάζει ο ναός του Απόλλωνα, στην ίδια θέση εδώ και 25 αιώνες, συναντώνται με το βλέμμα πάνω του όλοι οι νέοι επισκέπτες. Οι υπόλοιποι παίρνουν θέση γύρω από τα ερείπια του περίβολου, κάτω από ελιές και χαρουπιές. Εχουν, κιόλας, συγκεντρωθεί πάνω από 600 άνθρωποι.
Η Αποστολία Παπαδαμάκη καθοδηγεί τους θεατές.
Στο ξέφωτο πίσω τους, 40 περφόρμερς – επαγγελματίες και ερασιτέχνες χορευτές – ντυμένοι στα λευκά σχηματίζουν ένα κύκλο γύρω από την Παπαδαμάκη που δίνει τις τελευταίες οδηγίες πριν την έναρξη του δρώμενου. Στην πλάτη τους, ο ήλιος ετοιμάζεται να δύσει, η θάλασσα της Μεσσηνίας διακρίνεται θολή κάπου στο βάθος και τα σύννεφα που αγγίζουν τις κορυφές των γύρω βουνών φτιάχνουν ένα απόκοσμο μα ολότελα φυσικό σκηνικό. «Υπάρχει καλύτερη σκηνή από αυτή;» αναρωτιέται φωναχτά η χορογράφος μα κανείς δεν θα διαφωνήσει. Η ομάδα της εμφανίζεται με βήμα σταθερό όπως τους έχει καθοδηγήσει· «σαν αγάλματα που κινούνται αργά».
Μα αυτό δεν κρατάει πολύ. Τώρα, τα αγάλματα κινούνται ζωηρά. Τα λυμμένα μαλλιά ενός κοριτσιού αγγίζουν τα μάρμαρα καθώς τα χέρια της υψώνονται ψηλά σαν σε μια ουράνια επίκληση. Γύρω της, πολλοί ακόμα αφήνουν την βουνίσια καλοκαιρινή δροσιά να χορέψει τα λευκά τους ρούχα, αφήνουν τα σώματα τους να στροβυλιστούν στον χώρο, τον χρόνο και τον τόπο. Οι κινήσεις τους μιμούνται την κίνηση των στοιχειών της φύσης: Τη φωτιά, τον αέρα, το νερό, τη γη, τον αιθέρα. Η μουσική του Τρύφωνα Κουτσουρέλη, μια πολυκάναλη εγκατάσταση που συναντιέται σαν ένας ενιαίος ήχος στο κέντρο του χώρου, τους παρασύρει. Κάποιοι θαρραλέοι, θεατές και επισκέπτες του δρώμενου, ακολουθούν την προτροπή της Αποστολίας Παπαδαμάκη να μπουν στο χώρο «να επιτρέψουν να συγκινηθούν με ό,τι τους συγκινεί». Δεν θα χρειαστεί πολύς χρόνος για να γίνουν περισσότεροι, πολύ περισσότεροι.
Ο χορός δεν σταματά ούτε κάτω από το φως της νύχτας.
Τώρα, στο ορθογώνιο πλάτωμα, οι περφόρμερς μειοψηφούν. Κυκλωμένοι από ανθρώπους κάθε ηλικίας, ανθρώπους που χορεύουν σαν παιδιά, αδέξια, άτεχνα μα πηγαία, σχηματίζουν ένα παράδοξο μυστήριο, λες και παλεύουν να απελευθερωθούν από το συνειδητό τους. «Μη σκέφτεστε» καλεί η χορογράφος. «Νιώστε τι σημαίνει ελευθερία κι ένωση με τόσους άγνωστους ανθρώπους. Δεν υπάρχει άλλη τέτοια ευκαιρία να δεθείτε με τη μνήμη και τη φύση» λέει εμψυχώνοντας το κοινό της.
Κάποιοι δεν πείθονται. Κάποιοι πεισματικά αμέτοχοι, μένουν καθισμένοι στις παρυφές των λοφίσκων, μιλώντας μεταξύ τους ή καπνίζοντας μέσα στον κατάφυτο αρχαιολογικό χώρο… Δεν κινητοποιούνται ούτε ακόμα όταν η γνώριμη φωνή από το μικρόφωνο τους καλεί· «θα κάθεστε στην υπόλοιπη ζωή σας, ελάτε, σηκωθείτε».
Οι 40 κατασκηνωτές περφόρμερς μετά την ολονυχτία.
Το σκοτάδι σταδιακά πυκνώνει, οι άνθρωποι συνεχίζουν ακούραστα την περιδίνηση, χέρια απλώνονται μεταξύ αγνώστων και μόνον οι λιγοστοί αναμμένοι προβολείς υπενθυμίζουν πως αυτή δεν είναι μια αρχέγονη μυσταγωγία στην ομορφιά της φύσης, στο μεγαλείο του θείου, στις καθαρές ανάσες των βουνών, στην ανθρώπινη ζωή που περνάει και χάνεται. Κι ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα συνεχίζει ν’ αναμετριέται μοναχικά με τη φύση, με τους ζωντανούς και τους νεκρούς ως μοναδική μαρτυρία της ανθρώπινης ύπαρξης εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Στις απανωτές ασκήσεις μνήμης στις οποίες αναγκάζει την παρουσία μας αυτός ο επιβλητικός τόπος ταιριάζει μιαν ακόμη: Ενός λεπτού σιγή για τα θύματα των πυρκαγιών της ανατολικής Αττικής, τους ανθρώπους, τα ζώα, τα δέντρα όλα όσα ζωντανά λύγισαν κάτω από τις αδάμαστες φλόγες. Η φωνή ενός γκρινιάρικου μικρού αγοριού που σπάει τη σιωπή σαν να λέει πως η ζωή συνεχίζεται. Απόψε δεν υπάρχει ιδανικότερος τόπος για να συνειδητοποιήσει κανείς πως η ζωή συνεχίζεται μόνο αν το παρελθόν είναι η θεμέλια λίθος: Οσα υπήρξαν πριν από εμάς και (πρέπει να) επιζήσουν μετά από εμάς. Το φεγγάρι που προβάλλει τελετουργικά πίσω από τα κλαδιά των δέντρων – υπό την λυρική μουσική του Κουτσουρέλη – δεν είναι παρά η υπόμνηση αυτού του αγέραστου κύκλου της φύσης.
Οι θεατές που το κοιτάζουν αμίλητοι κι ακίνητοι ξέρουν πως η παράσταση πια δεν τους ανήκει· ανήκει στο φως που φέγγει πάνω σε όσα ξέρουν για τον κόσμο τους: Στα δέντρα, στα χώματα, στις πέτρες, στις ανάσες των διπλανών τους. Το φως φέγγει και πάνω στα πρόσωπα, πολλά από αυτά μουσκεμένα από δάκρυα, καθώς μια ανεξήγητη συγκίνηση κατακλύζει τους περισσότερους από εμάς. Κάπως έτσι, το «From darkness to light» δεν περιγράφεται πια ως χορευτικό δρώμενο αλλά σαν μια καθαρτική εμπειρία, λυτρωτική για τον καθένα προσωπικά αλλά και για όλους μαζί. «Προσευχηθείτε για περισσότερο φως» ψιθυρίζει στο τέλος η Παπαδαμάκη· κι ίσως αυτό να κάνουν όλοι όσοι ανηφορίζουν προς το λόφο του ναού πριν πάρουν το δρόμο του γυρισμού.
Η χοροφράφος με φόντο το ναό του Επικούριου Απόλλωνα.
Ποιος είναι ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα
«Σαν ένα κομμάτι του βουνού, πέτρα από την πέτρα του, φαντάζει ο ναός αξεχώριστα σφηνωμένος ανάμεσα στους βράχους, βράχος κι αυτός, μα βράχος που πέρασε από πάνω του το πνεύμα…». Η γεμάτη ποιητική δύναμη παραπάνω φράση, γραμμένη από την πένα του Νίκου Καζαντζάκη έπειτα από το προσκύνημά του στον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα Βασσών Φιγαλείας, καταφέρνει να αποδώσει γλαφυρά την ουσία και αξία του επιβλητικού μνημείου της κλασικής αρχαιότητας.
Κτισμένος απόμερα, μέσα στα ψηλά βουνά της δυτικής Αρκαδίας, στις Βάσσες, σε υψόμετρο 1.131 μ., από τους κατοίκους της αρχαίας αρκαδικής πόλης Φιγαλείας, o ναός του Απόλλωνος Επικουρίου κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα μνημεία που δημιούργησε η ελληνική αρχαιότητα.
Ο περικαλλής «Παρθενών της Πελοποννήσου», έργο του Ικτίνου (420 – 400 π.Χ.) σύμφωνα με τον Παυσανία, αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα παραδείγματα κλασσικής αρχιτεκτονικής, με συντηρητικές και συνάμα πρωτοποριακές ιδιαιτερότητες. Αυτός πρέπει να είναι και ο λόγος που το 1986 ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος συγκαταλέγεται πρώτος από τα αρχαία μνημεία της Ελλάδος στον κατάλογοπροστασίας μνημείων της παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCΟ.
Η ονομασία του ναού παραπέμπει στην αίσια έκβαση του αγώνα των Φιγαλέων εναντίον των Λακεδαιμονίων το 659π.Χ. Αποδίδοντας την νίκη τους στην βοήθεια του θεού Απόλλωνα, οι Φιγαλείς ιδρύουν τον πρώτο ναό προς τιμήν του στα αρχαϊκά χρόνια (γύρω στα τέλη 7ου αι.π.Χ.), όπου τον λατρεύουν ως «επικούριο», δηλαδή αρωγό σε δεινά πολέμου. Με το ίδιο επίθετο, αργότερα (429 π. Χ.), τον λατρεύουν ως θεό θεραπευτή, επειδή τους έσωσε από θανατηφόρο λοιμό.
Ο ναός παρουσιάζει μοναδικότητα καθώς συνδυάζει στοιχεία των τριών αρχιτεκτονικών ρυθμών της αρχαιότητας. Είναι δωρικός, περίπτερος, δίστυλος εν παραστάσι, με πρόναο, σηκό, άδυτο και οπισθόδομο. Εξέχον και επίσης μοναδικό στην ιστορία της αρχιτεκτονικής στοιχείο του μνημειώδους ναού είναι η μαρμάρινη ιωνική ζωφόρος, ορατή μόνο από το εσωτερικό του, η οποία περιέτρεχε την απόληξη των τοίχων του σηκού, κάτω από τη στέγη. Παρά τις φυσικές καταστροφές και τις επιζήμιες ανθρωπογενείς επεμβάσεις, ο ναός του Απόλλωνος Επικουρίου σώζει όρθια έως σήμερα από την αρχαιότητα το σύνολο της περίστασής του, ενώ οι τοίχοι του σηκού υπέστησαν σχεδόν πλήρη αναστήλωση στις αρχές του εικοστού αιώνα. Το μνημείο ωστόσο, παρουσιάζει πλείστες φθορές και απώλειες, για την αντιμετώπιση των οποίων και συνάμα για την αποκατάσταση της συνοχής και της στερεότητάς του, έχουν υλοποιηθεί και εξακολουθούν να πραγματοποιούνται με κάποια διαλείμματα καίριες παρεμβάσεις από το αρμόδιο Υπουργείο Πολιτισμού με την συμμετοχή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας και την αρωγή της επιστημονικήςκοινότητας με πολύ θετικά αποτελέσματα, ενώ στόχος παραμένει η πλήρης αποκατάσταση του.
*ενημερωτικό απόσπασμα από το σημείωμα της Ερωφίλης – Ιρις Κόλλια, προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας
Αναγνώσεις ονείρων, υπό το φως της Πανσελήνου, στη διάρκεια της ολονυχτίας.
Οι φορείς που συσπειρώθηκαν γύρω από το δρώμενο
Η εγκατάσταση του ναού του Επικούριου Απόλλωνα στα σύνορα τριών νομών – Αρκαδίας, Μεσσηνίας και Ηλείας – συγκέντρωσε το ενδιαφέρον σειράς τοπικών φορέων και συσπείρωσε πολλούς από αυτούς που συνεργάστηκαν παραγωγικά για την πραγματοποίηση της παράστασης. Το Υπουργείο Πολιτισμού, η Εφορία Αρχαιοτήτων Ηλείας, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, η περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας και ο δήμος Ανδρίτσαινας: Ολοι δια μέσου των εκπροσώπων τους ήταν παρόντες στην ολονύχτια εκδήλωση, αποφωνώντας την το επόμενο πρωϊνό. Μεταξύ άλλων, είπαν:
«Μέσα από τη συνομιλία του αρχαίου ναού με την ολονύκτια παράσταση και τους θεατές, το ιστορικό μας υποσυνείδητο συναντά το υποσυνείδητο που κατοικεί στο όνειρο, δίνοντας του έτσι απτή μορφή, τοποθετώντας το μπροστά στα μάτια μας και μέσα στο παρόν της ιστορίας των χρόνων μας… Οσο θα υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που μας βοηθούν να περνάμε από το σκοτάδι στο φως, δικαιούμαστε να ελπίζουμε».
Απόσπασμα του χαιρετισμού από την υπουργό Πολιτισμού Λυδία Κονιόρδου δια στόματος της υπεύθυνης του γραφείου τύπου του ΥΠΠΟ Αντιγόνης Καράλη
«Ένα τόσο μοναδικό μνημείο προκάλεσε εύλογα την έμπνευση της διεθνώς διακεκριμένης χορογράφου Αποστολίας Παπαδαμάκη και της καλλιτεχνικής της ομάδας… Η Εφορεία μας, έπειτα από ομόφωνη θετική Γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου η οποία αναγνωρίζει την υψηλή αισθητική και ποιότητα του καλλιτεχνικού αυτού γεγονότος καθώς και το κύρος και την εμπειρία των συντελεστών, φιλοξενεί μετά χαράς την εξαιρετική αυτή εκδήλωση».
Ερωφίλη – Ιρις Κόλλια, προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας
«Αυτή η παράσταση ήταν άκρως διαφωτιστική. Σε φιλοσοφικό επίπεδο μας βοήθησε να εμβαθύνουμε και σε άλλες πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης, στο άλογο. Σε πρακτικό επίπεδο ήταν η απτή απόδειξη πως οι θεσμοί χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο, πρέπει να συμπράττουμε μεταξύ μας σε μια χώρα που δεν έχει μάθει να δουλεύει σε συλλογικό επίπεδο».
Γιώργος Γεωργιόπουλος, αντιπεριφεριάρχης Ηλείας
«Το Υπουργείο Τουρισμού και ο ΕΟΤ στηρίζουν πάντα τέτοιες αξιόλογες πρωτοβουλίες που αναδεικνύουν νέους τόπους ως ιδανικούς πολιτιστικούς και ιστορικούς προορισμούς, που μπορούν να γίνουν πρωτοπόροι στις θεματικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού και αποδεικνύουν ότι μέσα από τη σύμπραξη και τη διάδραση ο τουρισμός συμπορεύεται με τον πολιτισμό, τη φύση και την τέχνη».
Χαιρετισμός του Γενικού Γραμματέα ΕΟΤ Κωνσταντίνου Σέγα δια στόματος της εκπροσώπου του Μελίνας Κυριακοπούλου
Το μοναδικό σωζόμενο «Ξενία» στην Ανδρίτσαινα
Η εγγύτητα του Ναού του Επικούριου Απόλλωνα με το κεφαλοχώρι της Ανδρίτσαινας φέρνει σε επαφή τα αρχαία με τα νεότερα μνημεία. Εκεί εξάλλου, στην είσοδο του χωριού, στέκεται το μοναδικό, ελεύθερο επεμβάσεων, «Ξενία» του Αρη Κωνσταντινίδη. Το διακρίνει κανείς παντού. Από τους κοινόχρηστους χώρους και τις βεράντες του μέχρι την κουζίνα του προσωπικού όσο και στα λιτά δωμάτια του – όπου η αυθεντική γεωμετρική επίπλωση, τα φωτιστικά και οι υπερμεγέθεις μπαλκονόπορτες δίνουν τον τόνο. Οι όποιες βελτιώσεις δεν έχουν αλλοιώσει το χαρακτήρα του έργου· απεναντίας η ιδιοκτήτρια του Σωτηρία Σωτηροπούλου εργάζεται σταθερά για την αποκατάσταση της επίπλωσης και την επιστροφή της στην αρχική μορφή.
Το «Ξενία» της Ανδρίτσαινας – που πλέον λειτουργεί με το όνομα «Θεοξένια» – σχεδιάστηκε το 1959 από την αρχιτέκτονα Καίτη Διαλεισμά, συνεργάτιδα του Αρη Κωνσταντινίδη κι έκτοτε λειτουργεί αδιάλλειπτα. Η οικογένεια Σωτηροπούλου το αγόρασε από τον ΕΟΤ στα μέσα της δεκαετίας του ’70 στα χέρια της οποίας παραμένει ακόμη.
Ο μεγάλος πέτρινος τοίχος που το περιφρουρεί συμμορφώνεται με την τοπική αρχιτεκτονική χωρίς αυτή να παρεισφρύσει στο κυρίως σώμα του ξενοδοχείου. Αυτό αντανακλά εδώ και σχεδόν 60 χρόνια την αναγνωρισμένη νεωτερικότητα του Κωνσταντινίδη με τον εκτεθειμένο σκελετό και τις αδρές γραμμές. Το «Θεοξένια» λειτουργεί από τον Απριλίο έως τον Οκτώβριο και διαθέτει 40 κλίνες.
