Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2018: Απολογισμός

Ωστόσο, επειδή έχουν περάσει 13 χρόνια από την ριζική ανανέωση του θεσμού που επιχείρησε με επιτυχία ο Γιώργος Λούκος, αναλαμβάνοντας την διεύθυνση του ΦΑ το 2005, και ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος που τον διαδέχθηκε ακολούθησε σε γενικές γραμμές την ίδια κατεύθυνση, καλό θα ήταν να εξετάσουμε δύο –τρία σημεία που είναι κρίσιμα για την πορεία του στο μέλλον.

Ο Γιώργος Λούκος άνοιξε νέο κεφάλαιο στο ΦΑ με την λειτουργία του εργοστασιακού συγκροτήματος στην Πειραιώς 260. Η αλλαγή έγινε αμέσως αισθητή καθώς ο πρώτος χώρος που χρησιμοποιήθηκε, ο Δ, είχε χαρακτηριστικά που έλειπαν έως τότε από τα θέατρα της Αθήνας: βιομηχανική «αισθητική», μεγάλη σκηνή 16×16, δυνατότητα μετακίνησης ή/και μεταφοράς σκηνής και των καθισμάτων (ο χώρος διαμορφώνεται ανάλογα με τις απαιτήσεις κάθε παράστασης) και χωρητικότητα περίπου 700 θέσεων. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ο χώρος Η, παρόμοιος με τον Δ, με σκηνή 14×16 και χωρητικότητα 500 θέσεων. Και καθώς το μέλλον του φεστιβάλ δεν μπορούσε παρά να είναι συνυφασμένο μ’ έναν φεστιβαλικό πυρήνα διαφορετικών χώρων, όπου να μπορούν την ίδια μέρα να φιλοξενούνται διαφορετικές παραστάσεις/εκδηλώσεις, στην πορεία διαμορφώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν οι χώροι Ε και Β, περίπου 120 θέσεων ο καθένας, και ο Α (κυρίως ως εκθεσιακός, αλλά εκεί είδαμε την εξαιρετική «Πρώτη Ύλη» του Δημήτρη Παπαϊωάννου το 2012).

Σήμερα οι χώροι της Πειραιώς 260 δίνουν το στίγμα του Φεστιβάλ Αθηνών αφού εκεί φιλοξενούνται οι βασικές προτάσεις του προγράμματός του. Με δεδομένο μάλιστα ότι δεν έχουν εξαντληθεί οι δυνατότητές όλων των στεγασμένων και υπαίθριων χώρων του, καλό θα ήταν να εξεταστεί η χρήση τους σε μεσομακροπρόθεσμη προοπτική…

Κατά πρώτον, δεν πρέπει να λυθεί το ζήτημα της χειμερινής χρήσης τους; Ο κοινός νους λέει ότι όταν έχεις τέτοιο κτιριακό απόθεμα, το αξιοποιείς όλον το χρόνο για λόγους οικονομικούς, καλύτερης συντήρησής του και εν είδει υποστήριξης των καλλιτεχνών που έχουν όρεξη για δημιουργία αλλά όχι και το κεφάλαιο που απαιτείται. Αν υιοθετούνταν ένα μοντέλο χρήσης καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, τότε θα μπορούσαν οι αρμόδιοι να προχωρήσουν στις απαραίτητες εργασίες αναβάθμισης των, εξαιρετικά ενεργοβόρων σήμερα, χώρων. Έτσι θα εξασφαλίζονταν η ενεργειακή αυτονομία τους, και εν γένει η καλύτερη λειτουργία τους – μεταξύ άλλων, δεν θα υπήρχε ο θόρυβος από τα τεράστια κλιματιστικά. Επιπλέον, αν θεωρήσουμε την κλιματική αλλαγή μη αναστρέψιμη, θα πρέπει να γίνουν τα αναγκαία έργα που θα εμποδίζουν τα νερά από έντονες βροχοπτώσεις, όπως του περασμένου Ιουλίου, να πλημμυρίζουν τον προαύλιο αλλά και στεγασμένους χώρους της Πειραιώς 260.

Άνοιγμα στην πόλη;

Ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος θέλησε να διαμορφώσει έναν καινούργιο άξονα στο Φεστιβάλ Αθηνών, που να λειτουργεί στον αντίποδα της κεντρομόλου δύναμης που ασκούσε η Πειραιώς 260. Aπό πέρσι εισήγαγε το «Άνοιγμα στην Πόλη» με site-specific εκδηλώσεις/παραστάσεις σε μη θεατρικούς χώρους στην Αθήνα και τον Πειραιά, σε πάρκα, πλατείες, αρχαιολογικούς χώρους, σε κτίρια με ιστορία όπως το αρχοντικό Μπενιζέλων, το πλακιώτικο σπίτι του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης ή το Μέγαρο Υπατία στην Πατησίων, στον Εθνικό Κήπο ή στην Ιχθυόσκαλα. Το πρόγραμμα αυτού του «φεστιβάλ μέσα στο Φεστιβάλ» προϋποθέτει συνέργειες με οργανισμούς και φορείς και συμβάλλει, δίνοντας την αφορμή, να ανοίξουν κτίρια και χώροι εν πολλοίς άγνωστα. Να γνωρίσουμε καλύτερα την πόλη μας, τελικά. Δείχνει, παράλληλα, μια δυναμική των τελευταίων χρόνων που αφορά στο «άνοιγμα» των τεχνών στη βιωματική έκφραση σε απρόβλεπτους χώρους και στη διεύρυνση της σχέσης καλλιτεχνών-δημιουργών.

Με το «Άνοιγμα στην πόλη», ωστόσο, συνέβη το εξής: γέμισε το πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών με εκδηλώσεις μικρού κόστους και κοινού, που δίνουν την εντύπωση ότι πολλά πράγματα γίνονται αλλά των οποίων η σημασία περιορίζεται σ’ αυτήν μιας σειράς event για πολιτιστική κατανάλωση.

Καθώς οι περισσότερες παραστάσεις (κάθε είδους) Ελλήνων δημιουργών του «κανονικού» προγράμματος ήταν επίσης μικρού προϋπολογισμού, ίσως θα έπρεπε να δοκιμαστεί ένα διαφορετικό μοντέλο: λιγότερες παραστάσεις, που να χρηματοδοτούνται με μεγαλύτερα ποσά. Γιατί έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα, μοιάζει οι καλοκαιρινές παραγωγές να μην μπορούν να διαφοροποιηθούν από τις χειμωνιάτικες τόσο ως προς το ανθρώπινο δυναμικό τους όσο και ως προς το επίπεδο της παραγωγής. Ειδικά ως προς το τελευταίο, το πρόβλημα είναι σαφές: όταν έρχονται παραγωγές του Βαν Χόβε, του Γκοσλέν, του Βαρλικόφκσι, οι ελληνικές φαίνονται φτωχές και σα να ακολουθούν μονίμως, αν δεν μιμούνται με καθυστέρηση ετών, τις ξένες.

Το Φεστιβάλ Αθηνών για να μην λειτουργεί σαν καλοκαιρινή συνέχεια της χειμερινής σεζόν και να αποκτήσει στίγμα και εκτός Αθήνας, και – κυρίως – για να μπορέσει να δώσει πραγματική ώθηση στην ελληνική δημιουργία, οφείλει να λειτουργεί ως παραγωγός παραστάσεων που να μπορούν στη συνέχεια να διεκδικήσουν τη θέση τους στα μεγάλα ευρωπαϊκά θέατρα και φεστιβάλ. Μπορεί οι καλλιτέχνες να προτιμούν μία δεύτερη, θερινή αγορά εργασίας, αλλά έτσι δεν προχωρούν ούτε οι ίδιοι ούτε η τέχνη τους.

Το μεγάλης διάρκειας και πολλών παραστάσεων/εκδηλώσεων φεστιβάλ εκτός που μοιράζει σε πολλά μικρά κομμάτια τον περιορισμένο προϋπολογισμό, μειώνει και τη δυνατότητα προβολής τους. Το ενδιαφέρον των ΜΜΕ δικαιολογημένα εστιάζει στις ξένες παραγωγές. Όχι μόνο επειδή είναι λίγες αλλά και γιατί φέρνουν φρέσκο αέρα απέξω, που στερούνται όσοι φίλοι των παραστατικών τεχνών δεν έχουν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν τακτικά στην κεντρική και δυτική Ευρώπη.

Κάτι που πρέπει να λάβει υπόψιν σοβαρά η διεύθυνση του Φεστιβάλ (ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος εν προκείμενω, εφόσον ανανεωθεί η θητεία του), είναι η αύξηση των τουριστών που μένουν κάποιες μέρες στην Αθήνα λόγω της άνθησης τoυ airbnb (της αύξησης καταλυμάτων με λογικές τιμές). Το Φεστιβάλ Αθηνών μέχρι σήμερα δεν μπόρεσε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των ξένων που βρίσκονται στην πόλη. Οι ξένοι επισκέπτες οδηγούνται, με αυτοματισμούς δεκαετιών, μόνο στα αρχαία μνημεία – γι’ αυτό και μπορεί να παρακολουθήσουν κάτι στο Ηρώδειο και στην Επίδαυρο αλλά ως εκεί. Ίσως οι συνθήκες ωρίμασαν για να γίνει μία συστηματική «επιχείρηση» προβολής του, με τρόπους που ειδικοί θα υποδείξουν, ώστε το κοινό του να διευρυνθεί και από τους φιλότεχνους τουρίστες. Σήμερα άλλωστε όλες οι παραστάσεις έχουν αγγλικούς υποτίτλους.

Και μια που ανέφερα το Ηρώδειο, είναι πολύ σωστή η επισήμανση του καλού συναδέλφου Γιώργου Σαρηγιάννη στο μπλογκ του (totetartokoudouni.blogspot.com) για την μειωμένη κίνηση σε σημαντικές συναυλίες κλασικής μουσικής και όπερας στο Ηρώδειο. Ένας από τους διακεκριμένους τενόρους της εποχής μας, ο Τζόζεφ Καλέγια, τραγούδησε άριες από όπερες Βέρντι, Μπιζέ, Πουτσίνι, κ.ά. με την Καμεράτα-Ορχήστρα Φίλων της Μουσικής υπό τη διεύθυνση του επίσης περιζήτητου Ισπανού μαέστρου Ραμόν Τεμπάρ, και το Ηρώδειο ήταν μισοάδειο. Δεν γέμισε ούτε με την Φιλαρμόνια του Λονδίνου υπό τη διεύθυνση του σπουδαίου Φινλανδού μαέστρου Έσα-Πέκα Σαλόνεν. Ούτε, φυσικά, και στη συναυλία του συνόλου «Il Pomo D’ Oro» (με ειδίκευση στην μπαροκ μουσική) που, με σολίστ τη σοπράνο Karina Gauvin και τη μέτζο Ann Hallenberg (μέτζο-σοπράνο) και τον Edgar Moreau στο τσέλο, ερμήνευσαν άριες και ντουέτα από τις μυθολογικές όπερες του Χαίντελ. Τώρα που το Μέγαρο Μουσικής δεν έχει τον ρόλο που είχε από το 1991 και για τα περίπου 20 χρόνια που ακολούθησαν, χρειάζεται να εξεταστεί πώς το Ηρώδειο, και οι σημαντικές συναυλίες συμφωνικής μουσικής που φιλοξενεί στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, θα συγκεντρώνουν το κοινό τους – και θα το διευρύνουν.

Πολλά μένουν, και μπορούν να γίνουν, για να μεγαλώσει επί της ουσίας το ιστορικό φεστιβάλ (όπως και το Φεστιβάλ Επιδαύρου, που πρέπει κατεπειγόντως να βρει νέο βηματισμό), βοηθώντας τη σύγχρονη ελληνική καλλιτεχνική δημιουργία και αποκτώντας επιτέλους τον διεθνή χαρακτήρα που του αξίζει.