Κινδυνεύουν να γίνουν χόμπι τα επαγγέλματα του θεάτρου;

Στη ραστώνη του Αυγούστου, η αναπάντεχη ακύρωση των «Μαριονεττών» – παραγωγής του Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων προγραμματισμένης από το 2017 για την προσεχή σεζόν – θορύβησε τη θεατρική κοινότητα. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια ακόμα από τις δεκάδες περιπτώσεις που χρωματίζουν γκρίζα το ελληνικό θεατρικό τοπίο την τελευταία δεκαετία – με την ειδοποιό διαφορά ότι το περιστατικό των «Μαριονεττών» πήρε έκταση χάρη στη δημοσιοποίηση του. Αυτή ήταν, απλώς, μια νέα υπενθύμιση για την οδυνηρή και σιωπηρή κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι εργασιακές συνθήκες στην εποχή της οικονομικής κρίσης· και η οποία, δυστυχώς, περιγράφεται από ακόμα πιο μελανά σημεία.

Η ακύρωση μιας παράστασης που καταδικάζει σε ανεργία όλους τους εμπλεκόμενους συντελεστές για ένα προγραμματισμένο χρονικό διάστημα (στην περίπτωση της σκηνοθεσίας του Γιάννη Μόσχου αυτή αφορούσε 13 άτομα σε χρονικό ορίζοντα τριών μηνών) φαίνεται να είναι ένα από τα πιο συχνά φαινόμενα που ταλανίζουν το ελληνικό θέατρο στην πιο ταραχώδη εργασιακά, μεταπολεμικά και μεταπολιτευτικά, περίοδο του. Οι ακυρώσεις, ο ξαφνικός τερματισμός των παραστάσεων λόγω μικρότερης προσέλευσης από την προσδοκώμενη και η μερική ή συχνά πλήρης αθέτηση των οικονομικών συμφωνιών θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα τα πλέον συνήθη ατυχήματα στη θεατρική εργασιακή ζωή.

_{Γιάννης Μόσχος.}

Βεβαίως, όσο βαθαίνει η κρίση, η κατάσταση αλλάζει δραματικά: Η ασφάλιση των εργαζόμενων σπανίζει ή θεωρείται περίπου ανέκδοτο, οι πρόβες (που πολλές φορές διαρκούν και δύο μήνες) δεν πληρώνονται ή αμείβονται με ένα φιξ ποσό της τάξεως των 300 ευρώ, οι καθυστερήσεις πληρωμών από παραγωγούς και θεατρώνες για πολλούς μήνες ή ακόμα και για χρόνο είναι κανόνας για την πλειονότητα, άλλοτε οι μισθοί καταργούνται εντελώς και τα ποσοστά από τα έσοδα μιας παράστασης (ύψους έως 5%) είναι η μοναδική πηγή εσόδων για έναν εργαζόμενο. 

Νέα ακραία φαινόμενα
Κι ενώ όλα τα παραπάνω μοιάζουν να έχουν εγκατασταθεί στην εργασιακή πραγματικότητα του θεάτρου η διολίσθηση δεν σταματά εδώ. Ακραία αλλά συνήθη περιστατικά στο χώρο του παιδικού θεάτρου – που μαστιζόταν πάντα από την πρακτική της αρπαχτής – αναφέρουν πως οι ηθοποιοί πληρώνονται με ημερομίσθια της τάξης των 10-20 ευρώ (για την πληρωμή των προβών ή την παροχή ποσοστών ούτε λόγος) υπό την προϋπόθεση να φέρει έκαστος 50 θεατές προκειμένου να καλυφθεί η ασφάλιση τους στο ΙΚΑ! Σε άλλες περιπτώσεις, ο ηθοποιός καλείται να φέρει δικά του ρούχα για να καλύψει τις ανάγκες των κοστουμιών, του ζητείται να περιοδεύσει με την παραγωγή καλύπτοντας τα έξοδα μετακίνησης ενώ προκειμένου να έχει πρόσβαση στο “προνόμιο” των ποσοστών είναι υποχρεωμένος να εξασφαλίσει στη συγκεκριμένη παραγωγή τους θεατές ενός σχολείου!

Εννοείται πως το πρόβλημα εξαπλώνεται σε όλο το φάσμα του θεάτρου. Πληροφορίες αναφέρουν ότι ηθοποιοί παίζουν σε παραστάσεις με αμοιβή τα έξοδα κίνησης τους – σαν να λέμε βενζίνη και κολατσιό – ενώ πολυπρόσωπες θεαματικές παραγωγές προσλαμβάνουν δευτεραγωνιστές (που ωστόσο και τραγουδούν και χορεύουν) με συνολική αμοιβή 250 ή 300 ευρώ για έναν τρίμηνο κύκλο παραστάσεων… «Μπορεί να ακούγονται υπερβολικά όλα αυτά αλλά δεν μιλάμε για τρομακτικές εξαιρέσεις» τονίζει ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Αργύρης Ξάφης. «Δεκάδες νέοι ηθοποιοί μπλέκουν σε θιάσους παραγωγών με αυτές τις απαιτήσεις, οδηγώντας στον απόλυτο εξευτελισμό το θέατρο, ιδίως το παιδικό».

_{Αργύρης Ξάφης.}

Οι νέοι ως θύματα
Η νεότερη γενιά, άρτι αφιχθείσα από τις, ανεξέλεγκτα, πολυάριθμες δραματικές σχολές σηκώνει το μεγαλύτερο βάρος αυτής της τραγικής απαξίωσης, υποκύπτοντας στις εξευτελιστικές προτάσεις εργασίας παραγωγών. «Καταλαβαίνω την ελπίδα του νέου ηθοποιού να εργαστεί σε ένα περιβάλλον με υπερπροσφορά εργασίας αλλά πόσες εκπτώσεις να κάνει κανείς για το όνειρο του; Τι άνεργος ηθοποιός, τι αμειβόμενος με 10 ευρώ… Προσωπικά, θα προτιμούσα να είμαι άνεργη. Το ξέρω πως είναι σκληρό αυτό που λέω αλλά διαφορετικά θα συντηρούμε ένα φαύλο κύκλο όπου ο ηθοποιός δεν θα θεωρείται παρά κάποιος που δουλεύει από ψώνιο» διαμαρτύρεται η Κόρα Καρβούνη εξηγώντας πως έχει προσλάβει δικηγόρο – όπως και πολλοί ακόμα συνάδελφοι της – ώστε να προφυλάσσεται από τις διαρκείς κακοτοπιές πληρωμών.

Τα τρομερά αυτά δεδομένα που γνωρίζουν άπαντες στην κοινότητα του ελληνικού θεάτρου παραμένουν για εσωτερική κατανάλωση αφού είναι ελάχιστες οι φορές που κοινοποιούνται. «Ο φόβος συναδέλφων πως δεν θα βρουν ξανά δουλειά ή πως στο μέλλον κάποιο θέατρο και κάποιος παραγωγός θα τους φανεί χρήσιμος κρατάει κλειστά τα στόματα. Όμως, είναι δική μας η ευθύνη να αντιδρούμε, σε μια προσπάθεια να προστατεύσουμε τη δουλειά μας. Ας κάνουμε καταγγελίες στο ΣΕΗ, ας διεκδικούμε τα δεδουλευμένα μας με όλα τα νόμιμα μέσα. Δυστυχώς, ούτε ο νόμος συμμαχεί με τους αδικημένους. Για παράδειγμα, η δική μας υπόθεση, ακόμα κι αν τελεσιδικήσει, δεν θα πάρει λιγότερο από πέντε χρόνια, με την ευχή να υπάρχει μέχρι τότε η συγκεκριμένη θεατρική εταιρία για να μας αποζημιώσει» παρατηρεί ο Γιάννης Μόσχος, επικεφαλής της ακυρωθείσας παραγωγής που βρήκε το θάρρος να μιλήσει ανοιχτά για το γεγονός και επίκουρος καθηγητής στο Καποδιαστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 

_{Κόρα Καρβούνη.}

“Έγκλημα” χωρίς καταγγελία
Παρόλα αυτά, σχετικές καταγγελίες σπανίζουν ενώ το αρμόδιο συνδικαλιστικό όργανο ΣΕΗ δεν εμπλέκεται σχεδόν ποτέ. «Υπολογίζουμε πως μια στις 100 περιπτώσεις φτάνουν σε καταγγελία στο ΣΕΗ» επιβεβαιώνει ο Αργύρης Ξάφης όπου, στα τέσσερα χρόνια θητείας του στο σωματείο, αναφέρει πως καταγράφηκαν δύο περιπτώσεις στο θέατρο ενώ κάπως περισσότερες αναφορικά με καταγγελίες ηθοποιών για προβληματικές συνεργασίες με τηλεοπτικούς σταθμούς. «Αυτό οφείλεται αφενός στην ψυχρή σχέση που διατηρούν οι περισσότεροι των ηθοποιών με το συνδικαλιστικό τους όργανο κι αφετέρου στο φόβο πως αν ενημερώσουν το σωματείο η καταγγελία θα χρωματιστεί κομματικά. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινίσουμε πως το ΣΕΗ δεν έχει δικαίωμα να κάνει αυτοψίες παρά μόνο μετά από επώνυμη αναφορά. Δυστυχώς, οι συνάδελφοι νομίζουν ότι μπορούν να λύσουν τα προβλήματα τους με ελιγμούς, επιλογή που όχι μόνο δεν δίνει απάντηση στο πρόβλημα αλλά τελικά το διαιωνίζει».

Κάπως έτσι, ο αναμασημένος όρος για τον «εργασιακό μεσαίωνα» βρίσκει την πλήρη εφαρμογή του στον θεατρικό χώρο, καθιστώντας την υποκριτική αλλά και γενικότερα τα επαγγέλματα του θεάτρου ως έναν επαγγελματικό κλάδο από τους πλέον προβληματικούς.

Ο ρόλος της κρίσης
Η κρίση είτε ως πραγματική κατάσταση είτε ως άλλοθι ήταν καθοριστικός παράγοντας για να απορυθμιστεί η αγορά εργασίας και το θέατρο δεν μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. «Λεφτά δεν υπάρχουν και είναι γεγονός. Κάποιοι παραγωγοί αντιμετώπισαν πράγματι σοβαρά οικονομικά προβλήματα με αποτέλεσμα να μπουν σε ένα κύκλο ασυνέπειας στις υποχρεώσεις τους. Την ίδια ώρα, μια υπολογίσιμη μερίδα προσπάθησε να εκμεταλλευτεί αυτή την κατάσταση και τα κατάφερε» εξηγεί ο Παντελής Δεντάκης. Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης επισημαίνει πως οι επιτήδειοι στη θεατρική πιάτσα βρίσκουν χώρο να δράσουν εξαιτίας μιας μεγάλης παρεξήγησης: Η ανάγκη του θεατρίνου για έκφραση γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης ακόμη και για τη δωρεάν εργασία.

Είναι οι επιτήδειοι που καθορίζουν τις εργασιακές συνθήκες στη θεατρική πιάτσα; Ο σκηνοθέτης Γιώργος Παλούμπης είναι κάθετος: «Εννοείται πως αθροίζοντας τους είναι πολύ περισσότεροι εκείνοι που πρέπει να αποφύγεις να συνεργαστείς μαζί τους. Κάποιοι δε, είναι παραγωγοί δύο ταχυτήτων: Φροντίζουν να είναι συνεπείς προς τα ονόματα των θιάσων τους για να τα έχουν καλά μαζί τους και αφήνουν ανεξόφλητους τους λιγότερο γνωστούς και άρα περισσότερο αδύναμους. Αλλά και στην περίπτωση ενός έντιμου παραγωγού οι όροι εργασίας έχουν οριστεί από τους άλλους. Δεν παίζουν με διαφορετικούς όρους, απλώς τους τιμούν, δεν αφήνουν τον κόσμο απλήρωτο. Συχνά λέμε “αυτή είναι μια καλή συμφωνία για το ελληνικό θέατρο” που σημαίνει ότι κινούμαστε σε μια ήδη παγιωμένη κατάσταση».

_{Παντελής Δεντάκης.}

Η ελεύθερη πτώση των αμοιβών
Η πτωτική πορεία των αμοιβών στα χρόνια της κρίσης ήταν ραγδαία. Ο Γιώργος Παλούμπης, που πρόλαβε να εργαστεί και σε, προ κρίσης, συνθήκες θυμάται πως αν και πρωτοεμφανιζόμενος η αμοιβή του για μια σκηνοθεσία έφτανε τα 5.000 ευρώ ενώ στη συνέχεια το μνημονιακό ξέσπασμα την έριξε έως και κατά 40%. Αντίστοιχα, ο Αργύρης Ξάφης, μολονότι ήδη αναγνωρισμένος (με όρους αγοράς) ως πρωταγωνιστής στο Αμόρε διάνυσε όλες τις εκδοχές της εργασιακής κατηφόρας που επέβαλλαν οι οικονομικές συνθήκες της τελευταίας ενιαετίας. Από τον ικανοποιητικότατο μισθό των 2.000 ευρώ του ελεύθερου θεάτρου plus ποσοστά, ασφάλιση και πληρωμένες πρόβες ή την αξιοπρέπεια των 1.200 ευρώ του Εθνικού θεάτρου πέρασε στη σύνθεση ομάδων άλλοτε με μηδενικά έσοδα (και μόνο προσωπικό κόπο), άλλοτε με συμπαραγωγούς κρατικούς ή ιδιωτικούς φορείς κι άλλοτε με μικρό μισθό και χαμηλά ποσοστά. «Η πιο τίμια βασική συμφωνία των ημερών για έναν ηθοποιό δεν ξεπερνά σύμβαση πέντε μηνών με μισθό 1.200 ευρώ, ασφάλιση και ίσως ένα προκαθορισμένο ποσό για τις πρόβες» εξηγεί.

_{Γιώργος Παλούμπης.} 

Όταν οι επιχορηγήσεις επέστρεψαν
Η επαναθεσμοθέτηση των επιχορηγήσεων στη διάρκεια της υπουργικής θητείας της Λυδίας Κονιόρδου φαίνεται πως έδωσαν μια σχετική ώθηση στις ομάδες. «Δεν ξέρω αν οι επιχορηγήσεις είχαν διακοπεί από αφέλεια ή βάσει κάποιας άλλης σκέψης αλλά ήταν αστείο που θεωρήθηκε περικοπή για τον κρατικό προϋπολογισμό το ποσό του 1 εκατομμυρίου ευρώ. Κι όμως, αυτό το ποσό γίνεται σήμερα ένα βήμα προς την κανονικότητα για το θέατρο, μια ουσιαστική βοήθεια» παρατηρεί ο Παντελής Δεντάκης.

Παρόλα αυτά, οι επιχορηγήσεις δεν εξασφάλισαν στα μέλη των σχημάτων τον πολυπόθητο μισθό∙ κι έτσι η μόνη λύση για επιβίωση στο χώρο είναι η γνώριμη υπερεργασία που θέλει ηθοποιούς και σκηνοθέτες να απασχολούνται σε, τουλάχιστον, τρεις δουλειές ετησίως για να τα βγάλουν πέρα. «Προφανώς και δεν γίνεται να επιβιώσει κανείς με ποσοστά. Αυξάνει τις συνεργασίες του ακόμα κι αν φοβάται πως θα ξοδευτεί ή δεν θα αποδώσει εξίσου σε όλα, διδάσκει ή κάνει training, συμμετέχει σε εργαστήρια και κάπως έτσι τη βγάζει έντιμα» ομολογεί ο Γιώργος Παλούμπης.

Την ίδια ώρα, ωστόσο, η υπερεργασία οδηγεί και στον κατακερματισμό των δυνάμεων, ρίχνει μοιραία τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των παραστάσεων αφού δημιουργούνται από κουρασμένους ανθρώπους και πολύ συχνά συμβάλλει στον ανεξέλεγκτο πληθωρισμό των παραστάσεων που χαρακτηρίζει, παρά την κρίση, το θεατρικό σκηνικό. «Πρέπει να παραδεχτούμε ότι κινείται πολύ περισσότερος κόσμος από αυτόν που η αγορά ζητάει και παράγονται πολύ περισσότερες παραστάσεις από αυτές που η αγορά αντέχει» λέει ο Παντελής Δεντάκης.

Η Κόρα Καρβούνη, εξίσου αιχμηρή, τονίζει πως «οι 1000 παραστάσεις το χρόνο προκύπτουν από εθελοντική εργασία» αναδεικνύοντας την άρρηκτη σύνδεση των κακών σχέσεων εργασίας με τον πληθωρισμό των παραστάσεων. «Θα έλεγα πως είναι εξίσου συναρτώμενες και με τον πληθωρισμό των σχολών· από εκεί ξεκινά η διάλυση του θεάτρου. Για την ακρίβεια δεν μιλάμε για δραματικές σχολές, μιλάμε για επιχειρήσεις που έχουν δημιουργήσει ένα τρομακτικό αχταρμά και ο οποίος εξελίσσεται χάρη στο διοικητικό κενό μεταξύ υπουργείου Πολιτισμού και το υπουργείου Παιδείας» υπενθυμίζει ο Αργύρης Ξάφης, μέλος του διδακτικού προσωπικού του Ωδείου Αθηνών, της παλαιότερης δραματικής σχολής της χώρας.

Ο νέος νόμος για τις δραματικές σχολές που αναμένεται να εφαρμοστεί άμεσα θα επιχειρήσει να θέσει νέα δεδομένα στην “υπερπαραγωγή” αποφοίτων «αλλά πρέπει να εφαρμοστεί με μεγάλη προσοχή» όπως λένε οι καλά γνωρίζοντες.

Χάος για πάντα;
Στην χαοτική, από κάθε άποψη, κατάσταση η απο-επαγγελματοποίηση του θεάτρου μοιάζει μονόδρομος. Μοναδικό σημείο αναφοράς στην έμμισθη εργασία – εκτός από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση – παραμένουν τα κρατικά θέατρα, έρμαια και αυτά στις μνημονιακές ορέξεις, που ωστόσο, όπως υπενθυμίζει ο Γιάννης Μόσχος, «όσο υποχωρούν σε μειώσεις παρασύρουν μαζί τους και το σύνολο αμοιβών της αγοράς. Τα κρατικά θέατρα είναι ο οικονομικός μας δείκτης και γι’ αυτό πρέπει να αντισταθούν αλλιώς σύντομα θα μιλάμε για συνθήκες εργασιακής σκλαβιάς».

Ο Αργύρης Ξάφης, από την πλευρά του, τονίζει την αναγκαιότητα να υπογραφούν, με την πίεση των αρμόδιων υπουργείων, συλλογικές συμβάσεις από το ελεύθερο θέατρο καθώς μόνο αυτές «φροντίζουν την ιδιαιτερότητα αυτού του κλάδου που εργάζεται χωρίς ωράριο, σε όλες τις αργίες και συνθήκες, χωρίς υγειονομικούς κανόνες».

Όσο για την περίφημη συσπείρωση δυνάμεων που θα μπορούσε να τονώσει σημαντικά τη θεατρική κοινότητα συντηρείται – εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις – ως ένα ευχολόγιο. «Στην απουσία της συλλογικότητας και μιας κοινής στάσης εγκλωβιζόμαστε ο καθένας στον προσωπικό του χώρο, προασπίζοντας το ατομικό μας συμφέρον – και δεν βγάζω καθόλου τον εαυτό μου απ’ έξω» λέει ο Γιάννης Μόσχος. «Αφήνοντας έτσι το περιθώριο να δράσουν όλοι όσοι εξευτελίζουν κι άλλο τη θεατρική αγορά».

Η κατάσταση με τα μάτια ενός παραγωγού

Τι σημαίνει να είναι κανείς παραγωγός θεάτρου σε μια εποχή όπου η κρίση είναι κατάσταση εδραιωμένη; Ο ηθοποιός Αγγελος Μπούρας και διαχειριστής της εταιρίας παραγωγής του επιχειρηματία Παναγιώτη Γεροδήμου που έχει αναλάβει το Γκλόρια Μικρό – ένα θέατρο που μπήκε στο χάρτη από την πρώτη χρονιά λειτουργίας του – επισημαίνει πως κανείς θεατρικός παραγωγός δεν εμπλέκεται σε αυτή τη δουλειά για να γίνει πλούσιος. Η εμπειρία του Γκλόρια Μικρό, μιας σκηνής 85 θέσεων, επιβεβαιώνει πως ακόμα και με επιτυχημένες παραγωγές βγαίνουν απλώς τα έξοδα των παραγωγών «για να μην πω ότι μπήκαμε έστω και λίγο μέσα». «Μόνο αν η καλή πορεία των παραγωγών συνεχιστεί και φέτος, κατά την επανάληψη τους, τότε θα μπορούμε να πούμε ότι θα έχουμε κάποια έσοδα. Διαφορετικά μόνο ένα μεγάλο θέατρο μπορεί να βγάλει ένα υπολογίσιμο κέρδος σε περίπτωση sold out». 

_{Αγγελος Μπούρας.} 

Σύμφωνα με τον Αγγελο Μπούρα η αγορά φαίνεται να είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε συνεπείς παραγωγούς και σε εκείνους που επιμένουν να δραστηριοποιούνται στο θέατρο παρότι έχουν ανεξόφλητες παραγωγές από την προηγούμενη ή τις προηγούμενες σεζόν. «Στο εμπορικό θέατρο συναντάμε μεγαλύτερη συνέπεια γιατί συνήθως πρόκειται για παλαιούς, παραδοσιακούς παραγωγούς, οι οποίοι εξακολουθούν να τιμούν το επάγγελμα. Ισως να μην δίνουν τα ίδια που έδιναν κάποτε, πάντως δεν συνηθίζουν ν’ αφήνουν κανέναν εκτεθειμένο». 

Παρόλα αυτά, δεν είναι μόνο οι παραγωγοί που συντηρούν τις κακές εργασιακές συνθήκες αφού δεν είναι λίγα τα περιστατικά των ηθοποιών που προκειμένου να υπάρχουν στο χώρο, προτείνουν και οι ίδιοι να εργαστούν δωρεάν. «Είναι ηλίου φαεινότερο πως όταν οι ίδιοι βάζουμε τα χέρια μας για να βγάλουμε τα μάτια μας, η κατάσταση θα χειροτερεύει. Αλλωστε, ο ηθοποιός του τζάμπα φαίνεται στη σκηνή γιατί είναι ένας ηθοποιός που λειτουργεί με το φόβο πως θα μείνει εκτός δουλειάς. Όμως, για να είναι κανείς πάνω στη σκηνή πρέπει να έχει θάρρος, αυτό είναι το μόνο του διαβατήριο» τονίζει ο κ. Μπούρας περισσότερο με την ιδιότητα του καλλιτέχνη παρά του παραγωγού.