Κριτική Θεάτρου: «Το ξύπνημα της Μνήμης. Παιδιά πρόσφυγες του Ελληνικού εμφυλίου» στην ΑΣΚΤ

Το θέατρο πια προσφέρει πολλά περισσότερα από την παρακολούθηση μίας σκηνικής πράξης. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, η ανάγκη των δημιουργών να εργαστούν σε μη συμβατικούς χώρους εμπλούτισαν τη δυνατότητα μίας παράστασης να ερμηνεύει τον «πραγματικό» κόσμο. Αρχαιολογικά μνημεία, εγκαταλειμμένα εργοστάσια, χώροι και κτίρια κάθε λογής, είναι εξίσου πολύτιμα ως σκηνικοί τόποι καθώς η ιστορική υπεραξία τους προσδίδει νέα νοήματα και φορτίζει συγκινησιακά τη σχέση του κοινού με την καλλιτεχνική πράξη.

Σε συνδυασμό με την επίσης έντονη ανάγκη των νεότερων του θεάτρου να ξεφύγουν από το παραδοσιακό ρεπερτόριο και να στραφούν σε κάθε λογής μη-θεατρικά κείμενα, δίνεται η ευκαιρία στους θεατές και καινούργιους χώρους ν’ ανακαλύψουν, και συγγραφείς και βιβλία που μπορεί να αγνοούν.

Αυτό πετυχαίνει η Μαρία Σάββα με την παράσταση «Το ξύπνημα της μνήμης. Παιδιά πρόσφυγες του Ελληνικού Εμφυλίου». Η πρώτη εκδοχή της είχε παρουσιαστεί στο Φεστιβάλ Αθηνών 2017, στους εξωτερικούς χώρους και, στη συνέχεια, στο Γεωργικό Μουσείο της Γεωπονικής σχολής στον Βοτανικό. Αυτές τις μέρες την μετέφερε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου θα παρουσιάζεται έως τις 15 Οκτωβρίου.

Δοθείσης της ευκαιρίας ας θυμίσω ότι η ΑΣΚΤ επί πρυτανείας Νίκου Κεσσανλή, αγόρασε το 1992, με την αρωγή του Υπ.Πο., το κτιριακό συγκρότημα στην Πειραιώς 256, τα άλλοτε «Ελληνικά Υφαντήρια» της οικογενείας Σικιαρίδη. Παρά την δυναμική πορεία τους από τη δεκαετία του ’20 και για περίπου 50 χρόνια, και αφού εξελίχθηκαν στην «Αγγλοελληνική Εριουργία Α.Ε.», δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν την κρίση στον τομέα της υφαντουργίας. Η επιχείρηση χρεωκόπησε το 1981 και τα κτίριά της πέρασαν στην ιδιοκτησία της (τότε) Εμπορικής Τράπεζας. Σήμερα το υπέροχο, καταβεβλημένο κεντρικό κτίριο της πάλαι ποτέ διοίκησης των Ελληνικών Υφαντηρίων, σε ρυθμό ύστερου κλασικισμού, τραβάει την προσοχή αλλά η ΑΣΚΤ λειτουργεί κυρίως στα υπόλοιπα κτίρια του συγκροτήματος (μεταγενέστερες προσθήκες, σε λιτές, ίσιες γραμμές).

Τον όμορφο κήπο της ΑΣΚΤ, όμως, στο πίσω μέρος των κτιρίων, υποθέτω ότι ελάχιστοι εξ όσων δεν έχουν φοιτήσει στη σχολή, γνωρίζουν. Χάρη στην παράσταση της Μαρίας Σάββα τον γνωρίσαμε: σε οδηγεί ο δρομίσκος (Σικιαρίδη), που αποτελεί το όριο της έκτασης της σχολής, στα δεξιά από την κεντρική είσοδο. Μολονότι δεν υπάρχει «ορατή» επικοινωνία, ο κήπος της ΑΣΚΤ βρίσκεται ακριβώς μπροστά από την λιμνούλα (μεταξύ βιοτεχνιών και αποθηκών) όπου εξελίχθηκε το πρώτο μέρος του αξέχαστου «Ιnsenso» του Μιχαήλ Μαρμαρινού (Φεστιβάλ Αθηνών 2012).

Το πρώτο μέρος της παράστασης «Ξύπνημα της Μνήμης. Παιδιά πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου» εξελίσσεται στους εν λόγω εξωτερικούς χώρους. Μια ομάδα κοριτσιών και νεαρών γυναικών τραγουδούν παιδικά τραγούδια στο δρομίσκο, ανάμεσα σε σχοινιά με απλωμένα σεντόνια. Η εικόνα παραπέμπει στις Παιδουπόλεις που δημιούργησε η βασίλισσα Φρειδερίκη εν μέσω Εμφυλίου Πολέμου. Ένας ηθοποιός ντυμένος με στρατιωτικά μας δίνει κάποια ιστορικά στοιχεία και, καθώς οι θεατές προχωρούν, ακολουθώντας τα τραγούδια, μικρές σκηνές από την Ελλάδα της εποχής ζωντανεύουν: μία γυναίκα, π.χ., τακτοποιώντας τις θημωνιές, μιλάει για τον αγράμματο πατέρα της, έναν φτωχό αγρότη, που βρέθηκε να πολεμά από την πλευρά των ανταρτών χωρίς να ξέρει ακριβώς γιατί. Σε άλλη στάση θα παρακολουθήσουμε μια σκηνή γλεντιού: κάποιος επέστρεψε σπίτι του από τον πόλεμο και η κοινότητα γιορτάζει με χορό και τραγούδια. Πιο κάτω ένας τραυματισμένος άνδρας θα μιλήσει για επώδυνες συνθήκες και γεγονότα εκείνων των σκοτεινών χρόνων.

Το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσει την παράστασή της η Μαρία Σάββα χρονολογικά εκκινεί το 1947. Λίγους μήνες μετά την ανάρρηση στο θρόνο, τον Απρίλιο του ’47, ο βασιλεύς Παύλος και η Φρειδερίκη ίδρυσαν δύο οργανισμούς, ανεξάρτητους από την κρατική διοίκηση αλλά σε άμεση συνεργασία μαζί της, που διηύθυναν οι ίδιοι. Το μεν «Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα» (με σκοπό την εξύψωση «του ηθικού, του βιοτικού, του κοινωνικού και του μορφωτικού επιπέδου του Ελληνικού λαού») βρίσκονταν στην δικαιοδοσία του βασιλιά, και το δεύτερο, η «Βασιλική Πρόνοια» στην «ιδιοκτησία» της βασίλισσας.

Εκτός της προπαγάνδας υπέρ της βασιλείας, υπήρξε και οικονομικό «ζήτημα» στην λειτουργία τους αφού κανένα κρατικό όργανο δεν μπορούσε να ελέγξει τα οικονομικά τους, παρότι τα έσοδά τους προέρχονταν από εράνους, αναγκαστικές εισφορές, άμεση και έμμεση φορολογία πολιτών και επιχειρήσεων, και «μυστικά κονδύλια» από υπουργεία και άλλες υπηρεσίες (http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021215a.htm).

Με αφετηρία, λοιπόν το 1947, η Φρειδερίκη και οι κυρίες της Αυλής βρήκαν «επωφελή» δραστηριότητα: να σώσουν τα παιδιά στις βόρειες, εμπόλεμες περιοχές της χώρας από τους αντάρτες, οι οποίοι τα έπαιρναν από τα σπίτια τους και τα οδηγούσαν σε χώρες του ανατολικού μπλοκ. Πολλά ήταν τα ορφανά εκείνα τα χρόνια, που είχαν χάσει τους γονείς τους (από τους Γερμανούς ή στον Εμφύλιο), που οι γονείς τους είχαν βγει στο βουνό ή είχαν επιστρατευτεί από τον εθνικό στρατό ή βρίσκονταν στην εξορία ή στη φυλακή για ιδεολογικούς λόγους. Στις 53 Παιδουπόλεις της Φρειδερίκης έως και τα μέσα της δεκαετίας του ’50 υπολογίζεται ότι έζησαν περί τις 20.000 παιδιά. Άλλα τόσα «μάζεψε» και διοχέτευσε ο Δημοκρατικός Στρατός σε ιδρύματα και ορφανοτροφεία της Ανατολικής Ευρώπης.

Στο θέατρο της ΑΣΚΤ πια, θα παρακολουθήσουμε πέντε ανθρώπους να αφηγούνται τις ιστορίες τους, προφορικές μαρτυρίες που εντάσσουν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι Riki Van Boeschoten και Loring M. Danforth στη μελέτη τους «Παιδιά του Ελληνικού Εμφύλιου -Πρόσφυγες και πολιτική της μνήμης» (εκδ. Αλεξάνδρεια 2015). Αντλώντας υλικό από επίσημα αρχεία και προφορικές ιστορίες, μετά από επιτόπια έρευνα στις χώρες που ενεπλάκησαν, οι δύο ερευνητές αναλύουν τη διαδικασία της εκκένωσης, την πολιτική διαμάχη που την περιέβαλε, το μεγάλωμα των παιδιών και την τύχη τους ως ενήλικες αποκομμένοι από οικογένεια και πατρίδα.

Στην παράσταση της Μαρίας Σάββα η μία ιστορία συμπληρώνει την άλλη: αθώα παιδιά βρέθηκαν στα Σκόπια, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία ή στην Ανατολική Γερμανία, μόνα τους, χωρίς να ξέρουν ούτε τι γίνεται ούτε τι τους ξημερώνει. Το μόνο κριτήριο που είχαν για να αξιολογούν τις περιπέτειές τους ήταν αν είχαν ή όχι ψωμί και κατάλυμα. Μία εκ των αφηγητών βρέθηκε σε Παιδούπολη της Φρειδερίκης και μόνο θετικά έχει να πει, γιατί χόρτασε φαγητό και πήγε σχολείο. Η χειρότερη στιγμή γι’ αυτήν ήταν όταν ξαναγύρισε στη μάνα και στο χωριό της. Αυτή δεν είχε γονείς «συμμορίτες». Γιατί όσα παιδιά δεν προέρχονταν από εθνικόφρονες οικογένειες, έτρωγαν πικρό ψωμί στα βασιλικά οικοτροφεία. Ασκήθηκε πάνω τους βαριά ψυχολογική και λεκτική βία: ως παιδιά «συμμοριτών» αντιμετωπίζονταν σα να ήταν τα ίδια υπεύθυνα για τις συμφορές όλων των άλλων.

Οι ερμηνείες των τραγουδιστών στο πρώτο, περιπατητικό μέρος της παράστασης, και των ηθοποιών στο δεύτερο μέρος (στην σκηνή του θεάτρου της ΑΣΚΤ) είναι θαυμάσιες. Ο Παναγιώτης Μαρίνος, ο Φοίβος Παπακώστας, η Βίκυ Καμπούρη, η Μαρία Σάββα, η Άννα Χανιώτη, ο Γιώργος Ψυχογυιός, ο Θάνος Παπαθανάσης, ο Παναγιώτης Καστρίτσης λειτούργησαν ως δεμένο σύνολο, αφηγούμενοι τις ιστορίες των άλλοτε προσφυγόπουλων χωρίς μελοδραματισμούς – όπως ταιριάζει σε τραύματα που ακόμη και αν άφησαν τα σημάδια τους, ανήκουν πια στο μακρινό παρελθόν.

Το σκηνικό της Μαρίας Καραθάνου παρέπεμπε σε κοιτώνα και τραπεζαρία οικοτροφείου: δύο κουκέτες, δύο τραπέζια με καρέκλες, αριστερά και δεξιά. Στο βάθος, προβάλλονταν συγκλονιστικές φωτογραφίες εποχής του Γιώργου Μπαλάφα, της Βούλας Παπαϊωάννου κ.ά., και φωτογραφικό υλικό από τα αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού που περιέχονται στο βιβλίο της «Αναπαραστάσεις της Ιστορίας. Η Δεκαετία του 1940» της Τασούλας Βερβενιώτη (εκδ. Μέλισσα, 2009).

Μόνο μια φωτογραφία στο τέλος της παράστασης, που δείχνει παιδικά προσωπάκια από σημερινούς προσφυγικούς καταυλισμούς, συνδέει τη τρομακτική δεκαετία του ’40 και του ’50 με την σημερινή εποχή. Η Μαρία Σάββα μένει προσηλωμένη στο δράμα των ανθρώπων, με πολιτική θέση που ξεπερνά τα κομματικά όρια, επισημαίνοντας διακριτικά ότι αυτό που πέρασε, δεν τελείωσε. Οι νέες μορφές του είναι και πάλι εδώ, δίπλα μας, δοκιμάζοντας τον ανθρωπισμό μας. Αν ο καιρός το επιτρέψει, είναι μία παράσταση που αξίζει να τη δείτε.