Kριτική Θεάτρου: Το δαχτυλίδι της μάνας στο Tempus Verum – Εν Αθήναις

Να μια τολμηρή επιλογή! Να πάρεις ένα παλιό έργο, το «Δαχτυλίδι της μάνας» (1898) του Γιάννη Καμπύση, στενά συνδεδεμένο με μείζονα εθνικά, γλωσσικά, καλλιτεχνικά ζητήματα της εποχής του, που κανένα τους δεν αφορά ακριβώς τη δική μας, και να δημιουργήσεις μια απολύτως μοντέρνα παράσταση, που δονείται από ξεχασμένες ευαισθησίες για τη γλώσσα και την πατρίδα, για τη δημοτική παράδοση και τους θησαυρούς της. Αυτό πετυχαίνει η ομάδα C. for Circus στο θέατρο Τempus Verum, και γι’ αυτό ο σκηνοθέτης Παύλος Παυλίδης και οι ηθοποιοί της παράστασης (Παναγιώτης Γαβρέλας, Χρύσα Κοτταράκου, Αθανασία Κουρκάκη, Ειρήνη Μακρή, Νικόλας Παπαδομιχελάκης, Νατάσα Ρουστάνη, Σπύρος Χατζηαγγελάκης) αξίζουν πολλούς επαίνους.

Τότε που οι ποιητές πέθαιναν από φθίση

Το «Δαχτυλίδι της μάνας» του Γιάννη Καμπύση έχει ως μότο τον κατά(π)ληκτικό στίχο από το ποίημα «Στο Σταυραητό» του Κώστα Κρυστάλλη (1868-1894): Πάρε με απάνου στα βουνά, τι θα με φάει ο κάμπος!

Αυτό ήταν το πιο βαθύ μαράζι του Κώστα Κρυστάλλη, ποιητή από το μαγευτικό Συρράκο, χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1.150 μέτρων, πάνω από την χαράδρα του ποταμού Χρούσια και με θέα στα Τζουμέρκα, στα νότια της οροσειράς της Πίνδου. Η ζωή δεν υπήρξε γενναιόδωρη μαζί του. Έχασε τη μάνα του, που υπεραγαπούσε, σε ηλικία δώδεκα χρόνων. Ο πατέρας του, εύπορος έμπορος, ξαναπαντρεύτηκε και εγκατασταθήκαν στα Γιάννενα. Το 1889, μαθητής ακόμα, ο Κρυστάλλης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την ιδιαίτερη πατρίδα του γιατί το ποίημά του «Αι σκιαί του Άδου» (1887), όπου εξυμνούσε τους εθνικούς αγώνες και τους ήρωες του 1821, προκάλεσε την οργή των Τούρκων. Η Ήπειρος ήταν ακόμη επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ο νεαρός ποιητής βρέθηκε καταζητούμενος. Έτσι κατέφυγε στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, χωρίς συγγενείς και υλική βοήθεια. Βρέθηκε να δουλεύει, αυτός που μεγάλωσε στον ανοιχτό ορίζοντα και τον καθαρό αέρα, σ’ ένα υπόγειο τυπογραφείο για δύο χρόνια. Εκεί κλονίστηκε η υγεία του, από την αρρώστια που θέριζε τότε κυρίως τους φτωχούς, τη φυματίωση. Έγραφε ωστόσο και δημοσίευε ακαταπόνητα, βρίσκοντας στην ποίηση διέξοδο από την ανέχεια και τη νοσταλγία για την ελεύθερη ζωή στα βουνά της ιδιαίτερης πατρίδας του. Μόνο τυχαίο δεν είναι ότι εκτός από τις ποιητικές συλλογές του, ασχολήθηκε με την λαογραφία και την ιστορία και τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των Βλάχων της Πίνδου, φυλή νομάδων κτηνοτρόφων. 

Ο Κρυστάλλης αρχικά είναι επηρεασμένος από τον Βαλαωρίτη και τον ρομαντισμό της Α΄ Αθηναϊκής Σχολής (λ.χ. στο «Ο Καλόγηρος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου», αρχές του 1890) αλλά με τη συλλογή «Αγροτικά» (1891) και «Ο Τραγουδιστής του Χωριού και της Στάνης» (1892), στρέφεται στη δημοτική γλώσσα, και στους ρυθμούς και την στιχοποιία της δημώδους ποίησης.  Το 1893 κέρδισε 2.500 δραχμές σε λαχείο και έτσι πρόλαβε να δημοσιεύσει τα «Πεζογραφήματα» (1894), μία συλλογή πεζών που ακολουθεί το δρόμο των πεζογράφων της γενιάς του 1880 (δημοτική γλώσσα, ηθογραφία, διήγημα). Ο πρόωρος θάνατός του – ήταν μόλις 26 χρόνων – διέκοψε τη βασανισμένη ζωή του και μία πορεία στα γράμματα πολλά υποσχόμενη.

Βίοι Παράλληλοι: Γιάννης Καμπύσης (1872 – 1901)

Ο Καμπύσης ανήκει στην ίδια γενιά με τον Κρυστάλλη, στην μνήμη του οποίου έγραψε το δράμα «Το δαχτυλίδι της μάνας» το 1898. Γεννημένος στην Κορώνη, όπου τελείωσε το γυμνάσιο, εγκαταστάθηκε το 1888 με την (εύπορη) οικογένειά του στην Αθήνα. Σπούδασε στη Νομική, εργάστηκε τρία χρόνια ως υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών, αλλά απογοητευμένος παραιτήθηκε το 1898 και έφυγε στη Γερμανία. Προβλήματα υγείας τον ανάγκασαν να επιστρέψει – πέθανε τελικά στην Αθήνα, κι αυτός νεότατος (ήταν 29 χρόνων) από την ίδια αρρώστεια.

Ο Καμπύσης αποτελεί ιδιόμορφη περίπτωση στον χώρο των γραμμάτων. Υιοθέτησε τις απόψεις του Νικολάου Πολίτη και της γενιάς του 1880, και την ευαισθησία τους για την λαογραφία και την ηθογραφία, αλλά η 10μηνη παραμονή του στη Γερμανία άλλαξε την οπτική του, μέσω της φιλοσοφίας του Νίτσε και συγγραφέων όπως ο Ίψεν, ο Στρίντμπεργκ, ο Χάουπτμαν. Έγραψε πεζογραφήματα, τη συμβολιστική ποιητική συλλογή του «Το βιβλίο των συντριμμιών» (1900), κριτικά άρθρα. Αλλά η μεγάλη αγάπη του ήταν το θέατρο. Είναι συγγραφέας των δραμάτων «Η φάρσα της ζωής» (1896), «Μις Άννα Κούξλεϋ» (1897), «Οι Κούρδοι» (1897) και βεβαίως του «Δαχτυλιδιού της μάνας». Μετέφρασε στην ελληνική το «Δεσποινίς Τζούλια» (1899) του Στρίντμπεργκ και «Ο Κατακτητής» του Κνουτ Χάμσουν, εισηγούμενος την ανανέωση της νεοελληνικής δραματουργίας με την εισαγωγή στοιχείων που παραπέμπουν στα ευρωπαϊκά ρεύματα του συμβολισμού και του νατουραλισμού.  Όπως σημειώνει ο Βάλτερ Πούχνερ («Κλίμακες και διαβαθμίσεις», εκδ. Ιωλκός, 2003), είναι σαφής η σχέση του «Δαχτυλιδιού» με την «Ανάληψη της Χάνελε» και τη «Βουλιαγμένη καμπάνα» του Γκέρχαρντ Χάουπτμαν. Και τα δύο είναι συμβολιστικά και νεορομαντικά δράματα, όπως και το «Δαχτυλίδι», όπου νατουραλιστικό είναι μόνο το πλαίσιο: η φτωχική καλύβα με τον άρρωστο νέο, που δεν έχει ούτε φαγητό να φάει ούτε ξύλα να ζεσταθεί.  

Το «Δαχτυλίδι της μάνας»  σήμερα

Στην λογοτεχνία και στο θέατρο, βέβαια, η μία επιρροή έρχεται και συναντά την άλλη, πέρα από τις ταξινομήσεις των θεωρητικών. Η αγάπη των ρομαντικών για ιστορίες φαντασίας, για ποιητές που πεθαίνουν νέοι, έρχεται και βρίσκει τις μεταφυσικές /μυστικιστικές αγωνίες των συμβολιστών, που αντέδρασαν στον θετικιστικό υλισμό και στον ρεαλισμό: η πραγματικότητα δεν εξαντλείται σ’ αυτά που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Γιατί τότε, τα όνειρα σε ποια «πραγματικότητα» ανήκουν;

Ο Καμπύσης τα γνώριζε όλα αυτά. Σαφώς επηρεασμένος από την όψιμη αναγνώριση στη χώρα μας της αξίας του λαϊκού πολιτισμού, δεν είχε πρόβλημα να υιοθετήσει στο «Δαχτυλίδι της μάνας» αιτούμενα του Νατουραλισμού, για ένα θέατρο που δεν ωραιοποιεί, ούτε και ευνοεί τη φυγή από τη σκληρή αλήθεια όσων ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας. Γι’ αυτό και ένα έργο που αποτυπώνει τις τελευταίες ώρες ενός νέου, διανθισμένο με λαϊκές δοξασίες, κάλαντα (ο δραματικός χρόνος είναι παραμονή Χριστουγέννων) και παραμύθια, σε γλώσσα δημοτική με πολλές «χωριάτικες» λέξεις, μπορεί χωρίς πρόβλημα να εξελιχθεί σ’ ένα ονειρόδραμα που θυμίζει εκτός από Χάουπτμαν, και Ίψεν (Πέερ Γκυντ) και Στρίντμπεργκ (Ονειρόδραμα).

Έτσι, νομίζω, εξηγείται πώς οι C for Circus ένιωσαν ελεύθεροι να δημιουργήσουν μία παράσταση έντονης σωματικότητας και αυτοσχεδιασμών, με μουσικές και τραγούδια που ερμηνεύουν οι ίδιοι οι ηθοποιοί (παίζοντας νταούλι, ηλεκτρική κιθάρα, τρομπόνι, μελόντικα), με προσθήκες στο σκηνικό κείμενο στίχων από ποιήματα του 20ου αι. (Μίσσιου, Λειβαδίτη και Σεφέρη) αλλά κι ενός χθεσινού ποιήματος (Ελένης Μαυρογονάτου, «Φυσάει απόψε περασμένους έρωτες», εκδ. Άνεμος, 2011).

Η παράσταση ξεκινάει με ένα τραγούδι της τάβλας, τη συγκινητική «Διαμαντούλα», που τραγουδούν οι ηθοποιοί όρθιοι πάνω στην τραπεζοειδή εξέδρα (που προς το τέλος θα γίνει η τραμπάλα των νεραϊδών, και το ψηλό βουνό που ανεβαίνει ψυχορραγώντας ο Γιάννης της ιστορίας, στ’ όνειρό του). Και κλείνει πάλι με το ρυθμό της «Διαμαντούλας», ταραγμένο όμως από όσα στο μεταξύ έχουν συμβεί, και με φωνές των ερμηνευτών που αναδεύουν την κληρονομική μνήμη, αλλά και τον χωρίς ηλικία πόνο για τη ζωή και τον έρωτα που άδικα χάνεται. Ναι, και τον ποιητή που ξεχνιέται στο πέρασμα του χρόνου. Αξίζει να τη δείτε.