Κριτική Θεάτρου: Επιθεωρητής στο Skrow Theater

Στενή φιλία συνέδεε τους δύο γενάρχες της ρωσικής λογοτεχνίας, τον κορυφαίο ποιητή Αλεξάντρ Πούσκιν (1799-1837) και τον μεγάλο σατιρικό Νικολάι Γκόγκολ (1809-1852). Σε γράμμα του προς τον Πούσκιν το 1835, ο Γκόγκολ έγραφε «Κάνετέ μου τη χάρη να μου δώσετε κανένα θέμα, ό,τι  να ’ναι, ας είναι εύθυμο, λυπητερό, το ίδιο μου κάνει, αρκεί να ’ναι ρώσικο ανέκδοτο». Ο Πούσκιν ήταν που του έδωσε την ιδέα του «Επιθεωρητή» (1836, 1842). Πράγματι, η υπόθεση αυτής της αριστουργηματικής σατιρικής κωμωδίας βασίζεται σ’ ένα αληθινό περιστατικό που συνέβη στον Πούσκιν. Θέλοντας να συγκεντρώσει ιστορικά στοιχεία για την εξέγερση του κοζάκου Πουγκατσιόφ ενάντια στο καθεστώς της Αικατερίνης της Μεγάλης (1773-4), ο αριστοκρατικής καταγωγής, αλλά προοδευτικός στις ιδέες του Πούσκιν, βρέθηκε στην περιοχή του Ορενμπούργκ, στα σύνορα με το Καζακστάν. Οι ντόπιοι τον πέρασαν για επιθεωρητή της κεντρικής διοίκησης, που έφτασε από τη μακρινή πρωτεύουσα για να ελέγξει αν οι τοπικοί άρχοντες παρανομούσαν εις βάρος του λαού.

Έτσι προέκυψε ο Χλεστιακόφ, ο κεντρικός ήρωας του «Επιθεωρητή», ένας νεαρός άνδρας, γραφέας σε κάποια δημόσια υπηρεσία, αλλά με φιλόδοξα όνειρα σπουδαίας σταδιοδρομίας στην Αγία Πετρούπολη. Στο δρόμο για το χωριό του στο μακρινό Σαράτοβ, ξεμένει από χρήματα σε μια επαρχιακή πόλη. Οι «πρωτόγονοι» κάτοικοί της, από διαβολική σύμπτωση, πιστεύουν ότι είναι επιθεωρητής σε μυστική αποστολή. Για να καλύψουν τις εκτεταμένες παρανομίες τους, και να εξασφαλίσουν τη σιωπή του, επιστρατεύουν πλούσια τραπέζια, κολακείες και χρηματικά δωράκια, που ο πεινασμένος «επιθεωρητής» δέχεται ασμένως.

Το έργο στην εποχή του

Ποιος είναι πιο άθλιος; Ο «πρωτευουσιάνος» μωροφιλόδοξος, ακαμάτης, τζογαδόρος και επιπόλαιος Χλεστιακόφ ή ο εσμός των ανώτερων δημοσίων υπαλλήλων (του Επάρχου, και των διευθυντών του νοσοκομείου, των σχολείων, του σωφρονιστικού καταστήματος); Δεν μπορείς ν’ απαντήσεις – γιατί και ο μεν και οι δε είναι παιδιά της απολυταρχικής και φεουδαρχικής, υπανάπτυκτης, υποπαραγωγικής και διεφθαρμένης Ρωσίας του 19ου αι. 

Το ειρωνικό της υπόθεσης είναι ότι ο ίδιος ο Γκόγκολ βρέθηκε στα 24 του, το 1833, χάρη στη μεσολάβηση φίλων, υφηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Πετρούπολης. Ο Τουργκένιεφ στα Απομνημονεύματά του (μας πληροφορεί ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος στο «Πέντε Ρώσοι κλασικοί», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2006) έγραψε  ότι «από Ιστορία δεν γνώριζε τίποτα» και ότι η αξιολύπητη εμφάνισή του στην καθηγητική έδρα δεν είχε καμία σχέση με την εικόνα που είχαν σχηματίσει ο ίδιος και οι άλλοι φοιτητές από τον λογοτέχνη Γκόγκολ. Παραιτήθηκε, βέβαια, την ίδια χρονιά, αλλά λέγοντας ότι δεν αναγνωρίστηκαν οι ικανότητές του, γράφει σκωπτικά ο Τουργκένιεφ.

Το αναφέρω γιατί ένα είδος «τραγικής» ειρωνείας ακολουθεί τη μικρή, αλλά εξαιρετικά πυκνή, διαδρομή του Γκόγκολ στα ρωσικά γράμματα. Αυτός ο μέγας σατιρικός, που εισήγαγε τον ρεαλισμό στη ρωσική λογοτεχνία, προτού επισήμως γεννηθεί ως κίνημα στην προηγμένη Δύση από τον Ζολά, είχε περιορισμένων δυνατοτήτων κριτική σκέψη. Υπέφερε από έντονη αγωνία προσφοράς στην πατρίδα και τους ανθρώπους της (που πίστευε ότι έπρεπε ν’ αλλάξει εκ βάθρων αλλά εντός του… υφιστάμενου πολιτικού και πολιτιστικού πλαισίου – του τσαρικού καθεστώτος και της Ορθοδοξίας) και τελικά βυθίστηκε στη παράνοια: πέθανε από εξάντληση, γονατιστός μπροστά στα εικονίσματα, αρνούμενος τροφή. Λίγες μέρες πριν είχε κάψει το δεύτερο τόμο των «Νεκρών Ψυχών». Στον πρώτο τόμο αυτού του μυθιστορήματος, που προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, και πάλι εστιάζει στο βαθιά διεφθαρμένο σύστημα των κρατικών λειτουργών και των Ρώσων φεουδαρχών, αλλά υπό ένα πρίσμα που ώθησε τον μέγα κριτικό της εποχής, Βησαρρίωνα Μπελίνσκι, να γράψει για τον Γκόγκολ ότι ήταν κήρυκας του κνούτου, απόστολος της αμάθειας, πρόμαχος της καθυστέρησης και του σκοταδισμού!

Απολαυστική η διασκευή του Παπαγεωργίου

Σήμερα δεν ξέρω κατά πόσο ενδιαφέρουν οι δραματικές συσχετίσεις της ζωής και του έργου του Γκόγκολ με την ιστορική εποχή του, παρότι φωτίζει τη σκοτεινή συνθήκη μέσα από την οποία προκύπτει το ευφρόσυνο γέλιο από τα παθήματα των προσώπων του «Επιθεωρητή». Σίγουρα δεν ενδιέφερε τον Γιώργο Παπαγεωργίου που σκηνοθετεί μία διασκευή του έργου-ως-θεατρικό παιχνίδι στο Skrow. Μαζί με τον Πάνο Παπαδόπουλο (που υποδύεται έξοχα τον Χλεστιακόφ) κράτησαν κάποιες βασικές σκηνές και διαμόρφωσαν νέους διαλόγους σε γλώσσα σημερινή, λαϊκίζουσα και με τις αναγκαίες κωμικές υπερβολές. Όταν π.χ. η κόρη του επάρχου ρωτάει τη μητέρα της τι να φορέσει, εκείνη απαντά: «Βλέπεις να µ’ ενδιαφέρει µωρή; Ξήλωσε µιά κουρτίνα και βάλε. Φύγε από τη µέση. Καίγοµαι!». Όσο για τον Χλεστιακόβ, δεν έχει πρόβλημα να πει  στην κυρία επάρχου: «Μια βλάχα ξεχασµένη από το Θεό δεν έχει δικαίωµα στην ευτυχία και στο όνειρο;…».  Δεν λείπουν φράσεις τύπου «Πίσω, γορίλλα!» και «Πάρτο αλλιώς» ή ερωτήσεις τύπου «Τι ζώδιο είσαι;». Όλα, ωστόσο, είναι εντός της ξεκάθαρης εξαρχής σύμβασης ότι το σκηνικό κείμενο προέκυψε και εξυπηρετεί συγκεκριμένη ιδέα: σαν ένας θίασος πλασμάτων της σκηνής, ένα μπουλούκι, να έχασε το κείμενο του έργου του Γκόγκολ και να αυτοσχεδιάζει ελεύθερα πάνω σ’ ό,τι θυμάται απ’ αυτό.

Το σκηνικό έχει προσαρμοστεί στον προβληματικό, στενόμακρο χώρο του Scrow, χωρισμένο σε δυο επίπεδα: στο παταράκι-καμαρίνι των ηθοποιών (που ετοιμάζονται για την παράσταση την ώρα που οι θεατές εισέρχονται) και σ’ ένα μικροσκοπικό προσκήνιο. Οι πλαϊνοί χώροι αξιοποιούνται κι αυτοί δημιουργικά – μπροστά από τη βραχώδη δεξιά πλευρά του σκηνικού χώρου, ας πούμε, η Μαρία Διακοπαναγιώτου αυτοσχεδιάζει απολαυστικά, ως παθιασμένη, ισπανικών καταβολών, Άννα Αντρέγιερβνα, αφήνοντας ένα κόκκινο σάλι να υπενθυμίζει ότι ναι, μόνη πατρίδα του θεάτρου είναι η φαντασία και το ταλέντο!

Κι είναι ακριβώς η αναρχική φαντασία και το ταλέντο των ηθοποιών που συμμετέχουν, που δικαιώνουν αυτήν τη διασκευή του «Επιθεωρητή». Δείτε, για παράδειγμα, πόσο γρήγορα αλλά εντός των ορίων που υποδεικνύει η πρωτότυπη δραματουργία, περνάει η σκηνή όπου οι διευθυντές των ιδρυμάτων (νομίζουν ότι) εξαγοράζουν την ανοχή του Επιθεωρητή: οι τέσσερις ηθοποιοί που υποδύονται όλους τους ρόλους, απλώς βάζουν ανάποδα τα σακάκια τους και από τους σχετικούς διαλόγους κρατούν την ουσία σε δυο-τρεις προτάσεις.

Από την διασκευή του Παπαγεωργίου και του Παπαδόπουλου έχει αφαιρεθεί η σκηνή του γράμματος που στέλνει ο Χλεστιακόφ στο φίλο του, αφηγούμενος την ιδιαιτέρως επωφελή για τον ίδιο παρεξήγηση, μέσω τoυ οποίου θα αποκαλυφθεί η αληθινή ταυτότητά του όταν ο ίδιος είναι μακριά. Εδώ η τελική σκηνή σχεδόν δικαιώνει τους ήρωες (σε αντίθεση με την πρόθεση και το φινάλε του Γκόγκολ), αφού η εξαπάτηση των απατεώνων κατά μία έννοια αποκαθιστά, μελαγχολικώ τω τρόπω, την «ηθική» ισορροπία.

Η ιστορία τελειώνει με τον έπαρχο, τη σύζυγο και την κόρη, να περιμένουν μάταια την επιστροφή του επιθεωρητή-γαμπρού. Δεν μπορώ να φανταστώ πιο ταιριαστό τέλος γι’ αυτήν την παράσταση, μια παράσταση ηθοποιών που δεν αποσκοπεί στην κοινωνική σάτιρα, αλλά στο να αναδείξει τη δομή και τα υλικά της. Πώς, μ’ άλλα λόγια, η παραγωγή κωμικού υλικού μέσω των αυτοσχεδιασμών των ηθοποιών και των σχέσεων που δημιουργούν μεταξύ τους (ως μέλη του θιάσου και πρόσωπα του έργου) είναι από μόνη της απολαυστικό θέαμα.

Ο Θανάσης Ζερίτης είναι πια ένας ηθοποιός που μπορεί να παίξει τα πάντα, καθώς μπορεί στιγμιαία να μεταπηδά από το κωμικό στο δραματικό ή να αναδεικνύει το δραματικό μέσα στο κωμικό με τον λεπταίσθητο τρόπο των σπουδαίων ηθοποιών. Αποκάλυψη είναι και ο  Πάνος Παπαδόπουλος στο ρόλο του Χλεστιακόφ (μετά την απογοητευτική συμμετοχή του στο περσινό «Πέερ Γκυντ» του Δ. Λιγνάδη): απέδωσε τον ήρωα σαν ένα παιδί που δεν έχει αναπτύξει ηθικό κώδικα, που ακολουθεί την αρχή «πεινάω άρα δικαιούμαι να κλέψω», που παίζει αθώα το παιχνίδι της εξαπάτησης.

Η Μαρία Πετεβή και ο Αλέξανδρος Χρυσανθόπουλος συμπληρώνουν τον θίασο. Μπράβο σε όλους και μακάρι η παράσταση να μπορέσει να παρουσιαστεί σε μεγαλύτερο θέατρο.