Βασίλης Παπαβασιλείου: Η Ελλάδα βρίσκεται στη φάση του μετα-εθνικού αφηγήματος

Βρέχει και είναι Σάββατο 17 Νοεμβρίου. Στο βαγόνι του Μετρό, ένας έντονος θόρυβος παρεξηγείται σε επίθεση αναρχικών. Στους δρόμους κάτω από του Μαξίμου, οι αστυνομικοί κάνουν πηγαδάκια στις γωνίες. Σ’ ένα καφέ της Αρχελάου ο Cat Stevens (Αγγλο-Κύπριος σημειωτέον) τραγουδάει για έναν «άγριο κόσμο εκεί έξω». Μπορεί να μην ήταν και άμοιρο της τύχης ότι η συνάντηση με τον Βασίλη Παπαβασιλείου οργανώθηκε μια τέτοια μέρα. Αν και ο ηθοποιός, ο σκηνοθέτης και μέγας ασκητής της μετα-επιθεωρησιακής, διονυσιακής σάτιρας δεν χρειάζεται επετειακά προσχήματα για να γίνει πολιτικός στο λόγο του.

Παιδί της γενιάς του Πολυτεχνείου (που σαν σήμερα αναβιώνει τα πάθη της) υποδύεται – όπως κάθε συνομίληκος του που σέβεται τον εαυτό του – τον αρχηγό ενός πολιτικού κόμματος. Στη νέα παράσταση του στο Θέατρο Τέχνης, στους «Ζυγούς λύσατε» (που ωσονούπω θα κάνουν τυπωμένοι την εμφάνιση τους και στα βιβλιοπωλεία) ο Παπαβασιλείου διεκδικεί τον πρωθυπουργικό θώκο υποσχόμενος στους ψηφοφόρους του ό,τι το πιο απίθανο δεν έχει ακόμα διατυπωθεί στη δημόσια σφαίρα.

Λίγες ημέρες νωρίτερα, θα επεδείκνυε την ψυχραιμία ενός επαγγελματία πολιτικού και την φώτιση ενός πολύπειρου θεατρίνου, όταν ατάραχος θα διαχειριζόταν την αναπάντεχη αποχώρηση, μετά διαμαρτυρίας, ενός θεατή από την παράσταση του· ενός πολίτη που κατά τα άλλα μπορεί να ανέχεται ότι του επιβάλλεται στον καθημερινό βίο. Καθώς ακροβατεί πιο έντονα από ποτέ ανάμεσα στο θέατρο και στην πολιτική – είχε κλίση και στα δύο, ομολογεί – αναλαμβάνει το τίμημα της έκθεσης. Γιατί, όπως λέει, «η ζωή φροντίζει να μου υπενθυμίζει κάθε τόσο ότι δεν είμαι τόσο σοβαρός όσο νομίζω».

Εκτός από το μπράβο είστε εξίσου έτοιμος και για την αποδοκιμασία;
Λόγω μακράς θητείας έχω απαντήσει σε αυτή την ερώτηση. Οποιος δεν είναι έτοιμος να εκτεθεί στην αποδοκιμασία δεν κάνει αυτή τη δουλειά. Το δίλημμα «ή αρέσω ή πεθαίνω» είναι παιδική ασθένεια, παιδικός ναρκισσισμός.

Περάσατε αυτή την ασθένεια;
Ολοι οι άνθρωποι που εκτίθενται στο δημόσιο χώρο, στη σκηνή, έρχονται αντιμέτωποι με αυτό το ζήτημα. Και ξέρετε η σκηνή δεν είναι μια. Η δημοκρατία ως αρχαιοελληνική ανακάλυψη δεν δημιούργησε μια σκηνή. Ο Μοντεσκιέ το ονόμασε «διάκριση των εξουσιών». Τι εννοούσε; Μα την διάκριση των σκηνών – πολιτική, δικαστική, θρησκευτική. Γιατί ακόμα και ο Ιερώνυμος είναι έτοιμος ν’ ανέβει στη σκηνή και να υποστεί την αποδοκιμασία της πλειοψηφίας. Ακόμα και στην Εκκλησία υπάρχει η αρχή της πλειοψηφίας, το σύστημα είναι συνοδικό. Η σκηνή, λοιπόν, προϋποθέτει πάντα την ανάληψη της ντομάτας… Το είχε πει και ο Τσαρούχης: «Γιατί φορούσαν προσωπεία οι αρχαίοι υποκριτές: Για να αποφύγουν τις ντομάτες».

Το δίλημμα «ή αρέσω ή πεθαίνω» είναι παιδική ασθένεια, παιδικός ναρκισσισμός

Απολαμβάνετε να προκαλείτε κινητικότητα στην πλατεία;
Είναι ένας συντελεστής που ενισχύει τη, μεταξύ μας, συνομιλία. Ακόμα και το κινητό που δεν έχει κλείσει είναι δήλωση της παρουσίας ενός θεατή δια της παραλείψεως. Συνεπώς, αγαπητοί θεατές απαντήστε στην κλήση που δεχτήκατε κι εγώ περιμένω να πάμε παρακάτω.

Μα τι είδους θεατές είναι αυτοί;
Παιδιά του social media και του επιφωνήματος. Πλέον, κάποιοι άνθρωποι αν δεν βγάλουν επιφώνημα δεν υπάρχουν· μην νομίζετε ότι υπάρχουν δια της επιχειρηματολογίας και της αρθρώσεως συλλογισμών – όχι, συγνώμη. Στις μέρες μας δύο μέρη του λόγου κάνουν θραύση: Το επιφώνημα και ο υπερθετικός βαθμός. Εσείς μπορείτε να διατυπώσετε σκέψη ή πρόταση λέγοντας «Είναι καλό αυτό», σκέτο; Ολα υποτάσσονται στο νόμο του υπερθετικού. Αυτός είναι ο κόσμος μας.

Πώς σας φαίνεται όταν κάποιοι αποχωρούν διαμαρτυρόμενοι από μια παράσταση αλλά δεν διαμαρτύρονται για την πραγματικότητα που βιώνουν;
Η πραγματικότητα δεν είναι χώρος για να αποχωρήσει κανείς – είναι σύμπαν. Κι άλλωστε, δεν διανύουμε μια φάση διαμαρτυρίας. Ο κόσμος διαμαρτυρήθηκε για κάποιους αιώνες. Τώρα, διανύουμε μια φάση επανεκμάθησης του κόσμου με νέα δεδομένα. Παίρνει κανείς το κινητό στο χέρι του και βρίσκεται ξαφνικά στο Διάστημα· ενώ με τα αισθητήρια του βρίσκεται στο στερέωμα. Ας αποφασίσουμε που βρισκόμαστε γιατί έχει χαθεί η μπάλα.

Εσείς που τοποθετείτε τον εαυτό σας;
Εκτιθέμενος ζητώ από τους άλλους να μου πουν που βρίσκομαι. Από εκεί και πέρα είμαι κι εγώ – όπως κι εσείς – κληρωτός της εποχής μου. Οι άνθρωποι είναι κληρωτοί του καιρού τους.

Και τι μας έχει κληρώσει ο καιρός μας;
Τα ελεύθερα επιφωνήματα, την διατύπωση μιας άποψης χωρίς να πληρώνουμε τίποτα· κόστος μηδέν. Γιατί αν κάποιος τον 19ο αιώνα έλεγε «έχω την τάδε άποψη» έπρεπε να τον ρωτήσουμε τι πλήρωσε για να τη σχηματίσει. Οπως λέει και ο ήρωας μου ο Φωκίων Καπνίδης στους «Ζυγούς λύσατε» «έχουμε πετύχει νίκες άνευ αγώνος». Εννοείται δε πως έχουμε κερδίσει και το δώρο του γελοιοκρατικού σύμπαντος. Η εποχή μας παράγει την ηγεμονία του γελοίου. Ζούμε μέσα στο γελοίο νομίζοντας ότι ζούμε μέσα στο σοβαρό. Βλέπετε, υπάρχει και η λογοκρισία του γελοίου. Γιατί αν πούμε σε κάποιον ότι ο αγώνας επιβίωσης που δίνει, γίνεται στον αστερισμό του γελοίου θα προσβληθεί.

Κάποιοι άνθρωποι αν δεν βγάλουν επιφώνημα δεν υπάρχουν· μη νομίζετε ότι υπάρχουν δια της επιχειρηματολογίας – όχι

Το θέατρο είναι ο προσωπικός σας τρόπος να διασκεδάζετε τον κρατισμό του γελοίου;
Το θέατρο είναι συνομιλητής του γελοίου κι αυτό μας το έχει διδάξει ο Αριστοφάνης. Κάθε σκηνή για να υπάρξει χρειάζεται ένα συντελεστή αμοιβαίας εξαπατήσεως. Αλλά από όλες τις σκηνές ο μόνος που έχω το δικαίωμα να σας λέω πράγματα – τα οποία μπορεί να είναι και ψέματα και αστεία – είμαι εγώ. Αν ο πολιτικός σας πει ψέματα η απάτη του είναι αιματηρή· αν ο δικαστικός σας πει ψέματα η απάτη του είναι φονική. Το θέατρο όμως ελέγχει την απάτη των άλλων σκηνών και διεκδικεί αυτό που ο Κοκτώ έλεγε ως εξής: «Είμαι ένα ψέμα που λέει πάντα την αλήθεια».

Στην τελευταία σας, από σκηνής, απόπειρα τους «Ζυγούς λύσατε», προτείνετε μια κατάσταση ουτοπίας. Αυτό σας φέρνει ξανά κοντά στον Αριστοφάνη;
Μα με τον Αριστοφάνη δεν ήμουν ποτέ μακριά. Απλώς αξιώθηκα να μην τον αντιμετωπίσω ευθέως· να μην τον ανεβάσω, δηλαδή. Μια φορά επιχείρησα να το κάνω, ματαιώθηκε και ίσως ήταν εκ Θεού· για να κάνω τον Αριστοφάνη εμμέσως.

Είστε οπαδός της ουτοπίας;
Υπάρχουν πτυχές στη ζωή των ανθρώπων μιας συστηματικής οργάνωσης μιας ουτοπίας. Ο ήρωας μου ο Φωκίων, λόγου χάρη, παντρεύει τη γεωμετρία με την παραφροσύνη, τον πυρετό της επιστημονικής μεθοδικότητας με τον πυρετό μιας έμμονης ιδέας. Αυτό είναι ουτοπία: Το πάντρεμα δύο στοιχείων φαινομενικά αντιθέτων. Ωστόσο, δεν έχω ασχοληθεί συστηματικά με την διατύπωση μιας ουτοπίας· κινούμαι ακόμα εντεύθεν. Κάνω νύξεις και υπαινιγμούς ουτοπίας μέσω του θεάτρου.

Θυμάστε τι σας έφερε στο θέατρο;
Δύο παραστάσεις του Κουν. Οι «Πέρσες» και οι «Ορνιθες» τις οποίες παρακολούθησα, ως έφηβος, μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο. Προηγουμένως είχα δει κι άλλες παραστάσεις, όπως τον «Εχθρό του λαού» από το Μίνωα Βολανάκη. Ομως, κατά βάση, θέλησα να συναντηθώ με αυτό τον άνθρωπο που βρισκόταν πίσω από εκείνες τις δύο παραστάσεις. Μπήκα στο θέατρο για να συναντήσω τον Κουν.

Χρειάστηκε η εντύπωση μιας παράστασης για να σας σπρώξει στο θέατρο; Δεν υπέβοσκε και μια άλλη ανάγκη;
Προηγουμένως, είχα συναντήσει το θέατρο δια της ανάγνωσης. Πριν αποκτήσω την εμπειρία του θεατή, είχα αποκτήσει μια σχέση ως αναγνώστης. Μια μέρα που είχα πάει στο βιβλιοπωλείο για να αγοράσω την «Διάπλαση των παίδων» παρατήρησα ένα έντυπο με τον τίτλο «Θέατρο». Είχα 30 δραχμές στην τσέπη και μου έφταναν να το αγοράσω. Ετσι ξεκίνησαν όλα.

Ο κόσμος διαμαρτυρήθηκε για κάποιους αιώνες. Τώρα, διανύουμε μια φάση επανεκμάθησης του κόσμου με νέα δεδομένα

Ενδιαμέσως μελετήσατε και Ιατρική…
Ναι αλλά περνώντας στην Ιατρική σχολή ήξερα πως σύντομα θα την εγκαταλείψω. Ξέρετε, τότε, για να σπουδάσει κανείς στο θέατρο συναντούσε φραγμούς από το οικογενειακό του περιβάλλον. Καμία σχέση με σήμερα, δηλαδή, όπου αν κάποιος δεν θέλει να γίνει ηθοποιός θα τον τσακίσουν στο ξύλο! Δεν βλέπετε ότι οι οικογένειες δέρνουν όταν τα παιδιά δηλώνουν πως θέλουν να γίνουν πυρηνικοί φυσικοί κι όχι ηθοποιοί; Τότε λοιπόν, μπήκα στην Ιατρική για να κατευνάσω το περιβάλλον μου, έκατσα δυο χρόνια, μετά είπα ευχαριστώ πολύ και αποχώρησα.

Για να βρείτε γιατρειά στο θέατρο;
Το θέατρο έγινε γιατρειά για μένα και για πολλούς ακόμα. Το θέατρο είναι πολύ κοντά στην Ιατρική – την ύψιστη τέχνη. Μην ξεχνάτε πως ο Ασκληπιός είναι δίπλα στον Πολύκλειτο, εκεί κάτω στην Επίδαυρο.

Στην πολιτική, πάλι, πόσο κοντά βρίσκεται το θέατρο;
Η πολιτική είναι κι αυτή σκηνή, όπως είπαμε και προηγουμένως. Μάλιστα, κάποια στιγμή, για να βολέψω τον εαυτό μου απεφάνθην ότι κουβαλούσα δύο κλίσεις που ναυάγησαν. Η μία ήταν να γίνω συγγραφέας – ναυάγησε κι έγινα σκηνοθέτης. Η άλλη κλίση ήταν να γίνω πολιτικός – ναυάγησε κι έγινα ηθοποιός. Το ναυάγιο δύο κλήσεων οδήγησε σε μια τρίτη κι αυτό με βόλεψε επίσης. Τώρα τελευταία όμως, κάθομαι και γράφω οπότε σκέφτομαι πως τελικά δεν ναυάγησε η μια μου κλίση.

Μα ούτε και η άλλη ναυάγησε αφού φέτος υποδύεστε έναν αρχηγό κόμματος! Αλήθεια, δεν διαθέτατε για να γίνετε πολιτικός;
Δεν ξέρω… Ισως είναι το είδος του ψέματος και της απάτης. Ισως χρειαζόμουν ένα άλλο σκηνικό απάτης. Ούτε κι ένα σκηνικό αληθείας – εκτός κι αν πιστεύουμε ότι η πολιτική έχει σχέση με την αλήθεια. Στην Ελλάδα, όπως έλεγε ο Ρόϊδης ένα επάγγελμα υπάρχει: Του πολιτικού. Φαίνεται ότι μπέρδεψα τις σκηνές, και καθώς επένδυσα στην θεατρική σκηνή δεν έσωσα δυνάμεις για να επενδύσω στην πολιτική.

Η εποχή μας παράγει την ηγεμονία του γελοίου. Ζούμε μέσα στο γελοίο νομίζοντας ότι ζούμε μέσα στο σοβαρό

Αν γινόσασταν πρωθυπουργός για μια μέρα τι θα κάνατε;
Οσα τάζει ο Φωκίων. Ολα όσα δεν γίνονται!

Ως Φωκίων υπόσχεστε να πραγματοποιήσετε το απίθανο. Υπόσχεστε την πιστευτή απιθανότητα.
Νομίζω ότι το λέτε πολύ σωστά. Ετσι ακριβώς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η ουτοπία της παράστασης μου. Θα σας φέρω το εξής παράδειγμα: Στην δεκαετία του ’70 λέγαμε πως για να περάσεις ένα μάθημα στο Πανεπιστήμιο είναι κατάκτηση το «δημοκρατικό πέντε». Σήμερα – που τιμούμε και τη μνήμη του Πολυτεχνείου – εξακολουθεί να ισχύει αυτό το «δημοκρατικό πέντε». Τι υπόσχεται, όμως, ο Φωκίων; Οτι ένα νεογέννητο μπορεί να εξασφαλίσει πτυχίο Πανεπιστημίου και όταν συμπληρώσει δέκα ημέρες ζωής να γίνει κάτοχος μεταπτυχιακού! Τόσο απίθανο φαντάζει αυτό για το κοινό της ελληνικής Μεταπολιτεύσεως;

Αλήθεια, πως θα χαρακτηρίζατε όσα συνέβησαν στη Μεταπολίτευση;
Η Μεταπολίτευση ήταν μια εμπειρία Διονυσιασμού. Ομως, το 2004 με το τέλος των πυροτεχνημάτων, ο Καραμανλής είχε στη διάθεση του μια ευκαιρία: Μπορούσε να πει «και τώρα τα κεφάλια μέσα, τελείωσε η γιορτή, μπαίνουμε στην απολλώνια φάση». Ο, κατ’ εμένα ο συμπαθής, κατά τα άλλα, Κώστας Καραμανλής είχε αυτό το ραντεβού με την Ιστορία στο οποίο ανταποκρίθηκε. Κι έτσι, μετά την τριακονταετή βασιλεία του Διονύσου, δεν δώσαμε τα δικαιώματα στον Απόλλωνα. Για να φτάσουμε στο 2010 της κρίσης.

Ως παιδί της γενιάς του Πολυτεχνείου και της Μεταπολίτευσης πως αισθάνεστε;
Είμαι απότοκος της ένδοξης γενιάς που ευτύχησε να μην γνωρίσει κανένα πόλεμο, να γνωρίσει τα αγαθά του υπέρτατου καταναλωτισμού και σοσιαλισμού, να γνωρίσει την καλή πλευρά των πραγμάτων. Οι γονείς μας έζησαν πολέμους, ανταλλαγές πληθυσμών, εμείς πάλι σταθήκαμε τυχεροί. Είμαι σύγχρονος Ελλην τυχερός.

Τυχερός παρότι γνωρίσατε τη διάψευση όλων αυτών των συστημάτων;
Αυτό έχει να κάνει με το βαθμό που κανείς εμπλέκεται ή πιστεύει στα πράγματα. Εγώ ποτέ δεν πίστεψα στην πολιτική ως θρησκεία. Ποτέ, ποτέ! Εζησα ένα μεγάλο μέρος από το ξετύλιγμα του ανεκδότου που είναι η δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Σαφώς και υπήρχαν φάσεις στη ζωή αυτού του ανεκδότου αιματηρές, διχαστικές, αλλά στο φόντο καταύγαζε πάντα και αμείλικτα ένας κωμικός θεός. Κι άλλοτε έπαιρνε τη μορφή του Ανδρέα Παπανδρέου, άλλοτε του Αλέξη Τσίπρα. Βλέπετε, κάποιοι έχουν ικανότητα να ταυτίζονται με τη φιγούρα του κωμικού θεού περισσότερο από τους άλλους.

Η Μεταπολίτευση ήταν μια εμπειρία Διονυσιασμού

Και σήμερα, καθώς οδεύουμε στη συμπλήρωση δύο αιώνων νεολληνικού κράτους τι προσδοκάτε από τον τρίτο που έρχεται;
Με ενδιαφέρει πολύ η επόμενη μέρα της αποσύνθεσης. Γιατί καλώς ή κακώς δύο αιώνες τώρα διαχειριζόμαστε αυτό το αποτέλεσμα. Ζούμε εν αποσυνθέσει λέγοντας ακόμα ότι ζούμε κρίση. Η κρίση είναι ευφημισμός. Εχει επιτευχθεί να χρωστάει στο ελληνικό δημόσιο το 70% του ελληνικού πληθυσμού και να είναι συνταξιούχοι το 50-55%. Αν σας θέσω αυτά τα δύο θέματα, εσείς μια νοήμων κόρη, τι μπορείτε να προσδοκάτε από το μέλλον;

Κι όμως, εσείς είστε ένα δείγμα δημιουργίας μέσα στην αποσύνθεση. Πως το εξηγείτε αυτό;
Προσπάθησα να κάνω ένα βήμα έξω από τον εαυτό μου ενώ σε αυτή την περίοδο όλοι θέλουν να μπουν μέσα στον εαυτό τους. Αν κάνω έναν απολογισμό πράγματι η κρίση με τροφοδότησε, μου έδωσε ώθηση. Κοντεύει μια δεκαετία όπου το αδυσώπητο παρόν και το γίγνεσθαι του είναι ο βασικός συνομιλητής μου. Ξεκινώντας από τον «Τυχοδιώκτη» του Χουρμούζη, μετά «Του Κουτρούλη ο γάμος» του Ραγκαβή, μετά «Ο Κύκλωπας» του Ευριπίδη. Βεβαίως, έκανα εκδρομές και στο πιο ήσυχο θέατρο με τους «Καβγάδες στην Κιότζα», όπου επένδυσα στο καθαρό παιχνίδι εκτός πολιτικών συφραζομένων. Βεβαίως, ακολούθησε η περίοδος των σατιρικών μονολόγων.

Επί των ημερών του «Τυχοδιώκτη» είχατε κάνει μια πρόβλεψη πως τα μνημόνια είχαν τουλάχιστον μια δεκαετία ζωής.
Ναι, έλεγα πως η Τρόϊκα θα έφευγε στις 25 Μαρτίου του 2021, ημέρα εθνικής εορτής.

Πως αισθάνεστε που επαληθευτήκατε;
Εδώ θέλω να κάνω μια μεγάλη παύση. Γιατί θα ήθελα να μην είχα επαληθευτεί· θα ήθελα να είχα διαψευστεί. Βλέπω τις γονατισμένες μας ψυχές και τα ηττημένα μας μυαλά – αφήστε τις άδειες τσέπες… Δεν είμαι από άλλο πλανήτη. Το τίμημα του να ζεις σ’ αυτό τον τόπο το πληρώνω κι εγώ όπως κι εσείς.

Θα διακινδυνεύατε μια πρόβλεψη για το μνημονιακό μας μέλλον;
Σήμερα είναι πολύ δύσκολο να πει κανείς ποια θα είναι η θέση της Ελλάδος σε ένα μεγαλύτερο κάδρο. Τι θα γίνει με την ευρωπαϊκή ένταξη; Τι μορφή θα έχει η Ευρώπη τα επόμενα χρόνια; Πως να κάνει κανείς πρόβλεψη όταν είναι αντιμέτωπος με το άγνωστο; Το σίγουρο είναι πως και γεωγραφικά η Ελλάδα είναι ένας δύσκολος τόπος αφού συγκεντρώνει το ενδιαφέρον δυνάμεων που μας ξεπερνούν είτε λέγονται Αμερική, Ρωσία, Τουρκία. Από εκεί και πέρα, υπάρχει το πρόβλημα που έχει εντοπίσει ο Καζαντζάκης: Η Ελλάδα κατοικείται από Ελληνες. Αν δε καθοδόν, ο ελληνικός αμιγής πληθυσμός βαίνει μειούμενος και καλυφθεί από άλλες εθνικότητες πιθανώς εδώ να δημιουργηθεί μια επικράτεια κουρελού. Κι έτσι μπορεί το ελληνικό κράτος των τελευταίων 200 ετών να γίνει μια φάση στην ύπαρξης αυτής της γης.

Ελληνας σημαίνει πως μπορώ να υποδύομαι οποιαδήποτε πίστη χωρίς να δεσμεύομαι από τις συνέπειες καμιάς

Στην παράσταση κάνετε λόγο για «ανάσταση» της χώρας. Πώς ορίζετε την ανάσταση;
Σε αυτό θα πρέπει να τοποθετηθεί ο πολιτικός Παπαβασιλείου. Ομως, ο κόσμος αναδεικνύει στην εξουσία άλλους ανθρώπους· αυτό είναι το δημοκρατικό παιχνίδι και βεβαίως αναλαμβάνονται οι συνέπειες των επιλογών της πλειοψηφίας.

Επιβεβαιώνετε δηλαδή πως έχουμε τους ηγέτες που μας αξίζουν;
Υπάρχει η πολιτική μηχανική που, κατά κάποιο τρόπο, έχει ανανεώσει τις προϋποθέσεις του κυρίαρχου τρόπου ύπαρξης στην Ελλάδα μέσω του πελατειασμού. Τώρα, αν μια άλλη κατάσταση υπερβεί τον πελατειασμό, δεν το ξέρω. Πάντως, αυτή τη στιγμή, η Ελλάδα βρίσκεται στη φάση του μετα-Εθνικού αφηγήματος· είναι αυτό που, περίπου, υπερασπίστηκε ο κ. Κοτζιάς, τα Δυτικά Βαλκάνια. Tι σημαίνει αυτό; Οτι όλη η βαλκανική ασυνταξία, όλη η προβληματικότητα της περιοχής έχει σαν κερασάκι στην τούρτα τον ιστορικότερο παρτενέρ που είναι η Ελλάδα. Υπάρχει, βλέπετε, ακόμα η δύναμη των μαρμάρων – για την οποία δεν ευθυνόμαστε εμείς – η δύναμη ενός συμβόλου που δεν είναι καθόλου αμελητέο και βρέθηκε στα χώματα μας. Με αυτή την έννοια είμαστε παράγοντας σταθερότητας.

Ελληνας σημαίνει…
Πως μπορώ να υποδύομαι οποιαδήποτε πίστη χωρίς να δεσμεύομαι από τις συνέπειες καμιάς. Γιατί ως Ελληνες είμαστε ολιγόπιστος λαός. Είμαστε ένας λαός που λόγω Ομήρου και Οδυσσέα λέμε «μαρς» και εννοούμε επιβίωση. Ο Οδυσσέας δεν ήταν δημιουργός, ήταν κάποιος που τα κατάφερνε, καταφερτζής. Οπότε ας αποδεχθούμε τις ατέλειες, την ευφυϊα και το μεγαλείο του ανθρώπου που υπηρετεί ένα στοίχημα στη ζωή του: Την επιβίωση.