Πολιτική μελαγχολία στο Ωδείο

Η έννοια της «μελαγχολίας» χρησιμοποιούνταν για αιώνες προκειμένου να περιγράψει την κατάθλιψη. Αυτήν επέλεξε ο Άγγλος συγγραφέας Ρόμπερτ Μπάρτον τον 17ο αιώνα, θέλοντας να μιλήσει για τον καιρό του, στο λογοτεχνικό και εγκυκλοπαιδικό έργο «Ανατομία της μελαγχολίας».

Την ίδια αυτή έννοια επέλεξε η διεθνής επιμελήτρια Κατερίνα Γρέγου προκειμένου να χαρακτηρίσει το περιρρέον συναίσθημα της εποχής μας στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Όπως λέει, «η κατάθλιψη δεν είναι αποκλειστικά ψυχολογικό φαινόμενο», οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες αποτελούν κι αυτές αίτια. «Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πολιτική μελαγχολία, συνυφασμένη με οικονομική μελαγχολία», λέει.

Έπειτα από μια δεκαετία ευρωπαϊκής –και όχι μονάχα ελληνικής– κρίσης, οι πολίτες στέκονται απέναντι στους θεσμούς που ορίζουν την κοινή τους ζωή, απέναντι στην πολιτική και τη δημοκρατία, επιδεικνύοντας μια γκάμα συναισθημάτων που ξεκινούν από το θυμό και την οργή φτάνοντας μέχρι την παραίτηση, την απογοήτευση, την απελπισία.

Γι’ αυτά τα συναισθήματα επιδιώκει να μιλήσει, μέσα από τα έργα 24 Ελλήνων και διεθνών καλλιτεχνών, η έκθεση «Ανατομία πολιτικής μελαγχολίας», που παρουσιάστηκε το καλοκαίρι στην ελληνική έδρα του ελληνογερμανικού Ιδρύματος Schwarz, στο Πυθαγόρειο της Σάμου, απέναντι από τις τουρκικές ακτές, και σήμερα μεταφέρεται επαυξημένη στον υπόγειο πολυχώρο του Ωδείου Αθηνών.

Ειρήνη Ευσταθίου, Other Things Happen in July besides Swimming: Bank Holiday 1, 2016

Η έκθεση, με τους καλλιτέχνες που συμμετέχουν να έχουν υπερδιπλασιαστεί σε σχέση με την πρώτη της εκδοχή, παρουσιάζεται σε μια «καίρια στιγμή», σύμφωνα με την Κατερίνα Γρέγου. Ενόψει των επερχόμενων ευρωεκλογών, οι προβληματισμοί για τις απειλές που αντιμετωπίζει η δημοκρατία από την άνοδο της ακροδεξιάς, αλλά και για τον κίνδυνο να σαρωθεί και ό,τι έχει απομείνει από το μεταπολεμικό ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος, καθώς και οι ευθύνες του πολιτικού προσωπικού, που απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τους πολίτες, βρίσκονται στο επίκεντρο της δουλειάς των καλλιτεχνών.

Άλλωστε, στην είσοδό του στην έκθεση, τον επισκέπτη «υποδέχεται» μια σειρά πορτρέτα της Μαρίν Λεπέν, φωτογραφημένα από τον Τομ Μολλόυ: πρόκειται για προεκλογικές αφίσες της που οι πολίτες «βανδάλισαν» ο καθένας με τον δικό του τρόπο, αποτυπώνοντας τα σχόλιά τους για την υποψήφια της ακροδεξιάς.

Πιο δίπλα, η ελληνική κολεκτίβα Depression Era σχολιάζει, μέσα από τις «διαφημιστικές» αφίσες που σχεδίασε, την τουριστικοποίηση όχι μονάχα της οικονομίας αλλά και της ίδιας της κρίσης της χώρας, παίζοντας με το δημοσιογραφικό σλόγκαν για την Αθήνα ως «νέο Βερολίνο».

Στον ίδιο χώρο, ο Κουβανός Άντριαν Μέλις, χρησιμοποιώντας μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα από τις συνεδριάσεις διαφόρων κοινοβουλίων, που προβάλλονται διαδοχικά και ακατάπαυστα, καταφέρνει να δημιουργήσει ένα αίσθημα ενόχλησης στον θεατή, καθώς το μόνο που ακούγεται διαρκώς είναι τα αυτάρεσκα χειροκροτήματα των βουλευτών, που θαρρείς πως επικροτούν ο ένας τον άλλο…

Γιώργος Καραηλίας, Untitled#41, από τη σειρά φωτογραφιών EstrangeR, 2010

Είναι τρία μονάχα παραδείγματα από έργα χαμηλόφωνα, ενδοσκοπικά, εσωτερικά, όπως και όλα τα υπόλοιπα που επιλέχθηκαν για την έκθεση, με κριτήριο τη συνομιλία τους με το θέμα, αλλά και τον χώρο. «Έναν από τους λίγους αληθινούς, ζωντανούς χώρους που έχουν απομείνει», όπως είπε η Κατερίνα Γρέγου, χαρακτηρίζοντάς τον «ημιτελή και δυσλειτουργικό», ακριβώς όπως τα θέματα που διαπραγματεύεται η έκθεση: «Γιατί και η δημοκρατία είναι ένα ημιτελές πρόγραμμα, ένα project in progress».

«Η πολιτική ξεκινά από την προσωπική στάση του καλλιτέχνη, την πολιτική του οντότητα και το ήθος του», επισημαίνει, απαντώντας σε ερώτησή μας για το τι κάνει «πολιτικό» ένα έργο τέχνης. «Με ενδιαφέρει αυτός που σκέφτεται πολιτικά, όχι αυτός που συμπεριφέρεται πολιτικά». Αυτός είναι και ο λόγος που δεν επέλεξε κανέναν από τους δεκάδες ξένους καλλιτέχνες που βρέθηκαν στην Αθήνα κάνοντας «πολιτικό τουρισμό» κατά τη διάρκεια της κρίσης, αναπαράγοντας ένα είδος «πορνογραφίας της φτώχειας».

Η συνάντηση της Κατερίνας Γρέγου με τους δημοσιογράφους έγινε σε μια παγωμένη αίθουσα του Ωδείου Αθηνών. «Στην Ελλάδα βιώσαμε την κρίση με τον πιο βίαιο τρόπο», λέει. Η δική της «πολιτική μελαγχολία», αυτό που της προκαλεί συναισθήματα οργής που δεν έκρυψε, είναι η κατάρρευση του κράτους πρόνοιας. «Το ότι δεν κινητοποιούμαστε για την υπεράσπιση του κοινωνικού κράτους, το ότι έχουμε χάσει την αίσθηση του συνόλου», τονίζει. Δεν μιλά μόνο για την Ελλάδα, αλλά για ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς ζει στις Βρυξέλλες εδώ και πολλά χρόνια.

Αλλά και στην Ελλάδα έχει λόγους να μελαγχολεί, πολιτικά: Ο άγονος διαγωνισμός για τη θέση τού ή της επικεφαλής του ΕΜΣΤ ήταν ένας τέτοιος λόγος. Χαρακτήρισε «απαξιωτική» τη διαδικασία όπως εξελίχθηκε, ακυρώνοντας δύο πρώην διευθύντριες και μια ολόκληρη ομάδα επαγγελματιών και αναρωτήθηκε, μονολογώντας: «ποιος ξένος θα ερχόταν ποτέ να τα βάλει με την ελληνική γραφειοκρατία;»

Γιώργος Καραηλίας, Untitled#2, από τη σειρά φωτογραφιών EstrangeR, 2013

Στην δεύτερη εκδοχή της έκθεσης «Ανατομία πολιτικής μελαγχολίας» συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Κατερίνα Αποστολίδου (Ελλάδα), Μαρκ Μπάουερ (Ελβετία/Γερμανία), Μαριάννα Χριστοφίδου (Κύπρος), Ειρήνη Ευσταθίου (Ελλάδα), Μαρίνα Γιώτη (Ελλάδα), Σάρα Σετζίν Τσαν [Σαρα Βαν Ντερ Χαϊντε] (Κορέα/Ολλανδία), Γιαν Πήτερ Χάμμερ (Γερμανία), Σβεν Γιόνε (Γερμανία), Γιώργος Καραηλίας (Ελλάδα), Σπύρος Κοκκώνης (Ελλάδα), Αριάνε Λόζε (Βέλγιο), Άντριαν Μέλις (Κούβα / Ισπανία), Δημήτρης Μυτάς (Ελλάδα), Τομ Μολλοϋ (Ιρλανδία /Γαλλία), Τζένιφερ Νέλσον (ΗΠΑ/Ελλάδα), Γιώργος Πρίνος (Ελλάδα), Χρύσα Ρωμανού (Ελλάδα), Χανς Ροζενστρόμ (Φινλανδία), Γιώργος Σαλαμέ (Λίβανος / Ελλάδα), Νέστορι Συργιάλα (Φινλανδία), Του Βαν Τραν (Βιετνάμ / Γαλλία), Δημήτρης Τσουμπλέκας (Ελλάδα), Μπραμ Βαν Μιερβέλντε (Βέλγιο) και η κολεκτίβα Depression Era (Ελλάδα).