Οι Δρόμοι της Αραβίας οδηγούν στο Μουσείο Μπενάκη

Μέσα από περισσότερα από 300 αντικείμενα αναδεικνύει ένα διαφορετικό πρόσωπο της αραβικής χερσονήσου, γράφοντας, ίσως για πρώτη φορά, την ιστορία του προϊσλαμικού παρελθόντος του βασιλείου.

Τη βαθιά σιωπή της ερήμου την ώρα που σουρουπώνει έχει την αίσθηση πως συναντά ο επισκέπτης καθώς εισέρχεται στη μεγάλη ισόγεια αίθουσα του Μουσείου Μπενάκη. Σκούρα γαιώδη χρώματα κυριαρχούν στο χώρο, ενώ τον υποδέχεται το σκηνικό που συνέλαβε ο σκηνογράφος Νίκος Πετρόπουλος, στο οποίο κυριαρχούν πιστά αντίγραφα σε σμίκρυνση των ταφικών μνημείων της Μαντάιν Σάλιχ, που οι Έλληνες αποκαλούσαν Έγρα, της νεκρόπολης του βασιλείου των Ναβαταίων (1ος αι. π. Χ.), που θεωρείται η «Πέτρα της Σαουδικής Αραβίας».

Επιτύμβια στήλη του Αμπάς, γιου του Abdallah από τη Μέκκα 9ος αιώνας μ.Χ. Βασάλτης, Εθνικό Μουσείο, Ριάντ

Σε αυτόν τον προθάλαμο της αρχαιολογικής περιήγησης στην εποχή της «τζαχιλίγια», όπως αποκαλείται στα αραβικά η προϊσλαμική περίοδος, δηλαδή στην «εποχή της άγνοιας», κυριαρχούν σκαλισμένοι ζωόμορφοι λίθοι, με μια μεγάλου μεγέθους αφαιρετική αναπαράσταση αλόγου να θυμίζει μοντερνιστική γλυπτική του 20ού αιώνα.

Κι όμως, αυτό το μικρό αριστούργημα δημιουργήθηκε 9.000 πριν από τη σύγχρονη εποχή και αποτελεί ένδειξη για την εξημέρωση του αλόγου ήδη από τότε. Άλλωστε, την ίδια εποχή, από την οποία προέρχονται και τα νεολιθικά εργαλεία που εκτίθενται, η αραβική χερσόνησος ήταν υγρή και καταπράσινη, ενώ αργότερα άρχισαν να δημιουργούνται και οι πρώτοι εδραίοι οικισμοί που, όταν το κλίμα μεταβλήθηκε, μετακινήθηκαν προς τις ακτές και τις οάσεις.

Κυλινδρικό αγγείο με φοίνικα, Τέλη 3ης χιλιετίας π.Χ. Χλωρίτης, Εθνικό Μουσείο, Ριάντ

Πάνω σε αυτές τις μετακινήσεις βασίζεται και η εκθεσιακή αφήγηση: Αρθρωμένη χρονολογικά και κατά αρχαιολογική θέση, επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τους δρόμους του εμπορίου, που έφερναν σε επαφή ανθρώπους και πολιτισμούς, μεταφέροντας προϊόντα, ιδέες, λατρείες, θεούς και ανθρώπους.

«Το εμπόριο αναπτύχθηκε από τον 8ο αι. π.Χ., κυρίως για τη μεταφορά του περιζήτητου θυμιάματος από τις νότιες και δυτικές ακτές προς την ανατολική Μεσόγειο», λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Μίνα Μωραΐτου, υπεύθυνη του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης. «Για πολλούς αιώνες, καραβάνια με καμήλες μετέφεραν μπαχαρικά, αρώματα, υφάσματα και πολύτιμους λίθους από την Ινδία και τη ΝΑ Ασία, ενώ γυάλινα αντικείμενα, κεραμικά και λατρευτικά αγαλματίδια έφταναν στην Αραβία», συμπληρώνει.

Σταθμοί ενός δικτύου εμπορικών δρόμων, οι πόλεις των ακτών και των οάσεων, μέσα από τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και μέχρι τις μέρες μας, προσφέρουν εντυπωσιακές ψηφίδες για τη συγκρότηση, για πρώτη φορά, της ιστορικής αφήγησης του προϊσλαμικού παρελθόντος: αγγειοπλαστική της 3ης χιλιετίας π.Χ. από το νησί Ταρούτ, στον Περσικό Κόλπο, μαζί με ένα εντυπωσιακό άγαλμα δεομένου· μια ενεπίγραφη, σε αραμαϊκή γραφή, επιτύμβια στήλη του 5ου – 4ου αι. π.Χ. από την όαση Τάυμα, στη βορειοδυτική Αραβία· μια μνημειακή κεφαλή, πιθανόν βασιλικής μορφής, από άγαλμα ύψους τεσσάρων μέτρων, από την ίδια περιοχή· τα κολοσσιαία αγάλματα από ψαμμίτη της Δαιδάν, της σημερινής αλ-Ούλα, πρωτεύουσας του βασιλείου των Λιχυανιτών.

Προχωρώντας στον χώρο και τον χρόνο, ο επισκέπτης θα αρχίσει να αναγνωρίζει περισσότερο οικείες μορφές, αφού πια οι εμπορικοί δρόμοι της Αραβίας εντάσσονται στο ευρύτερο δίκτυο επικοινωνιών του ελληνιστικού και αργότερα ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι επιδράσεις αυτού του «παγκόσμιου» υποδείγματος έρχονται τώρα να προστεθούν σε εκείνες του αιγυπτιακού και περσικού πολιτισμού. Εδώ εντυπωσιάζουν τα ευρήματα από την Καριάτ αλ-Φάου, σημαντική εμπορική πόλη στη νότια Αραβία, όπως η διονυσιακή μορφή ανδρός που διασώζεται σε θραύσμα νωπογραφίας (1ος-2ος αι. μ.Χ.), ένα θυμιατήρι διακοσμημένο με μορφή ανυψούμενου φιδιού (4ος-1ος αι. π.Χ.) ή η εξαιρετική χάλκινη ανδρική κεφαλή με βοστρύχους (1ος-2ος αι. μ.Χ.), χαρακτηριστική μίξη ελληνορωμαϊκής και ντόπιας αραβικής τεχνικής.

Ταφική μάσκα, Από τη Θατζ, Τελλ αλ-Ζάιερ, 1ος αιώνας μ.Χ. Χρυσός, Εθνικό Μουσείο, Ριάντ

Η τελευταία αίθουσα της έκθεσης είναι αφιερωμένη σε μια άλλου είδους μετακίνηση: «Με την άνοδο του Ισλάμ, στις αρχές του 7ου αιώνα», σημειώνει η Μίνα Μωραΐτου, το ετήσιο προσκύνημα στη Μέκκα μετέτρεψε τους δρόμους του εμπορίου σε προσκυνηματικές οδούς». Σε αυτήν την αίθουσα κυριαρχεί η εντυπωσιακή πόρτα από την Κάαβα (το ιερό επίκεντρο της ισλαμικής λατρείας στη Μέκκα) του 17ου αιώνα, που επιστέφει τη διαδρομή του επισκέπτη, μαζί με μια συστάδα από ταφικές στήλες, διακοσμημένες με καλλιγραφικές επιγραφές στα αραβικά.

Με την κορύφωση αυτή προσδίδεται υπόρρητα ένας τελεολογικός χαρακτήρας στην ιστορική αφήγηση –δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η παραγωγή της έκθεσης, που από το 2010 έχει ταξιδέψει σε 15 μεγάλες πρωτεύουσες της Ανατολής και της Δύσης, ανήκει στο Εθνικό Μουσείο του Ριάντ και τη Σαουδική Επιτροπή Τουρισμού και Εθνικής Κληρονομιάς, με σπόνσορα την πανίσχυρη κρατική εταιρεία πετρελαίου Saudi Aramco, και μόνο η προσαρμογή της στον χώρο στους έλληνες επιμελητές.

«Προπαγάνδα ενός αυταρχικού καθεστώτος προκειμένου να εξωραΐσει την εικόνα του στο εξωτερικό», θα σκεφθεί εύλογα ο υποψιασμένος επισκέπτης, ενήμερος για την εξόντωση κάθε αντιπολιτευόμενου και την ακραία πατριαρχική ποδηγέτηση των γυναικών στο βασίλειο των Σαούντ. «Προπαγάνδα όμως και προς το εσωτερικό», παρατηρεί ένα στέλεχος του μουσείου, υπογραμμίζοντας ότι η εικόνα της πολυπολιτισμικότητας και του ανοίγματος προς τον κόσμο που παρουσιάζει η έκθεση απευθύνεται εξίσου και προς τα συντηρητικότερα τμήματα του καθεστώτος, θέλοντας ίσως να προβληματοποποιήσει το κυρίαρχο αφήγημα για την «εποχή της άγνοιας»…

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα διεξαχθεί παράλληλα και μια σειρά διαλέξεων, από τους:

• Samir Sahlah, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου King Saud, Τμήμα Αρχαιολογίας: «Ελληνιστική επιρροή στην αραβική τέχνη. Το παράδειγμα της Qaryat al-Faw» (Παρασκευή 5 Απριλίου, 19.30).
• Abdullah A. Al-Abdulajabbar, καθηγητής του Πανεπιστημίου King Saud, Τμήμα Ιστορίας: «Η Addarah και οι κλασικές και βυζαντινές πηγές» (Παρασκευή 19 Απριλίου, 20.00).
• Ο ομιλητής και ο τίτλος θα ανακοινωθούν (Παρασκευή 3 Μαΐου, 19:30).
• Πολύμνια Αθανασιάδη, ιστορικός, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών: «Η πρόσληψη της Αραβίας από τη Δύση: Από τον Αλέξανδρο ώς τον Ηράκλειο» (Τρίτη 7 Μαΐου, 19.30).

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Στα ίχνη των καραβανιών», για σχολικές ομάδες (Ε’ Δημοτικού – Γ’ Λυκείου), καθώς και για οικογένειες με παιδιά ηλικίας 10+. Με μια πυξίδα και ένα χάρτη στο χέρι, οι συμμετέχοντες θα εξερευνήσουν τους δρόμους των εμπόρων και των προσκυνητών, ανακαλύπτοντας θησαυρούς από την προϊστορία μέχρι και την σύγχρονη εποχή (για περισσότερες πληροφορίες και κρατήσεις: Τμήμα Εκπαίδευσης Μουσείου Μπενάκη, Δευτέρα – Πέμπτη, 10.00-14.00, τηλ.: 210 -36.71.067-69).