Θανάση Τριαρίδη, γιατί οι ήρωές σου είναι δολοφόνοι;

Όταν το χειμώνα του 2012 ανέβαιναν «Τα μυρμήγκια» στη σκηνή του Olvio θα σηματοδοτούσαν το συγγραφικό ξέσπασμα μιας οργής που, όμοια της, δεν είχε συναντήσει ξανά το ελληνικό θέατρο. Έκτοτε, τα 18 θεατρικά έργα του Θανάση Τριαρίδη – με αποκορύφωμα το «Μένγκελε» και τον «Οιδίνου» – θα απηχούσαν ποικίλες εκφάνσεις μιας ακραίας ανθρώπινης συμπεριφοράς. «Είναι ο βασικός κανόνας των ανθρώπινων αφηγήσεων» εξηγεί ο συγγραφέας κοιτάζοντας τον υπολογίσιμο όγκο της εργογραφίας του. «Αν σκεφτούμε τα καταστατικά κείμενα του πολιτισμού μας, από τις αρχαίες τραγωδίες και τον Σαίξπηρ μέχρι τα παραμύθια των Αδελφών Γκριμ και τα σύγχρονα θρίλερ κι από την δαντική Κόλαση μέχρι τον Ντοστογιέφσκι οι άνθρωποι τραβιόμαστε από τις βίαιες ακραίες ιστορίες. Για να παραφράσω τον Ελύτη, τραβιόμαστε από αυτές με τον ίδιο τρόπο με τον ίδιο τρόπο που τραβιέται ο καρχαρίας από το αίμα».

Στην πυκνή πορεία του Τριαρίδη άρχισε να γίνεται ακόμα πιο καθαρό πως τα ιστορικά εγκλήματα, τα εγκλήματα της Δύσης κατά τον 20ο αιώνα τον απασχολούσαν ιδιαίτερα, αν όχι τον βασάνιζαν. Από το «Μένγκελε», με αφορμή τη σκοτεινότερη φιγούρα του Άουσβιτς, στο «Zyklon» για τις αδιανόητες πρακτικές εξόντωσης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, την τριλογία των «Lebensraum» για τη ναζιστική επεκτατική θεωρία του Ζωτικού Χώρου, περνάει τώρα στο Ολοκαύτωμα που συντελέστηκε και συντελείται στην Αφρική ξεκινώντας με το «Leopold» – ένα έργο εμπνευσμένο από τον μεγαλύτερο, τον συστηματικό σφαγέα της Μαύρης Ηπείρου, το Λεοπόλδο Β΄ του Βελγίου.

«Προφανώς με ενδιαφέρουν δραματουργικά και αφηγηματικά οι δολοφόνοι» συνηγορεί. «Παρακολουθώντας την διαδρομή του μυαλού τους μέσα στο σκοτάδι έχουμε την πιο πειστική αποτύπωση της ανθρώπινης κατάστασης. Επιπλέον, μ’ ενδιαφέρει αφάνταστα το πώς εμείς, οι μεταγενέστεροι σιωπηλοί θεατές, αντιλαμβανόμαστε τις εκατόμβες του παρελθόντος – ιδίως όταν πρόκειται για εγκλήματα πάνω στα οποία έχουμε στήσει τα θεμέλια της ζωής μας. Πιστεύω πως οι παντοτινοί ένοχοι είμαστε εμείς, οι σιωπηλοί θεατές. Η σιωπηλή μας συναίνεση είναι το εργαλείο του φόνου – εξίσου δραστικό με τον μπαλτά ή την ατομική βόμβα».

Η προσωπική του εμπλοκή με τις διακρατικές υιοθεσίες από την Υποσαχάρια Αφρική τροφοδότησαν την τριλογία σοκ του Θανάση Τριαρίδη που ξεκινάει από το “Ολοκαύτωμα” του Λεοπόλδου Β’.

Η συνειδητότητα της ενοχής δεν αποτελεί μια, τρόπον τινά, δραματική κορώνα από το Θανάση Τριαρίδη. Η προσωπική του εμπλοκή θα καθόριζε αυτή τη φορά το συγγραφικό αποτέλεσμα μ’ έναν τρόπο αναπόδραστο. Ήταν το 2016 όταν ο ίδιος και η γυναίκα του, Χαρά Σύρου ξεκινούσαν τα ταξίδια τους στην Αφρική στο πλαίσιο της διαδικασίας της διακρατικής υιοθεσίας. Απόρροια των διαδοχικών ταξιδιών τους ήταν η υιοθεσία της κόρης τους Αργκάνε (το όνομα της σημαίνει «αυτή που βρέθηκε»), ένα κορίτσι από τα εγκαταλελειμμένα παιδιά της Αιθιοπίας. Ο Θανάσης και η Χαρά βρέθηκαν τότε «στην καρδιά ενός άλλου κόσμου αφάνταστης φτώχειας και εξαθλίωσης». Έτσι τον περιγράφουν.

Μ’ ενδιαφέρει αφάνταστα το πώς εμείς, οι μεταγενέστεροι σιωπηλοί θεατές, αντιλαμβανόμαστε τις εκατόμβες του παρελθόντος

Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, στην Αιθιοπία οι άνθρωποι έχουν κατά κεφαλήν εισόδημα ένα δολάριο την ημέρα (400 δολάρια τον χρόνο – το αντίστοιχο της Ελλάδας είναι 20.000), τα εγκαταλελειμμένα παιδιά ξεπερνούν τα 6.000.000, το AIDS ενδέχεται να φτάνει το 40% του ενεργού σεξουαλικά πληθυσμού. Σε αυτό το περιβάλλον, η κύρια αιτία θανάτου στην Αντίς Αμπέμπα (και σε όλη την Υποσαχάρια Αφρική) είναι η δυσεντερία αφού η πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό φαντάζει σχεδόν αδύνατη. «Και όλα αυτά σε μια πανέμορφη ιστορική χώρα που δυστυχώς μαστίζεται από τον υπερπληθυσμό: Τα 10 εκατομμύρια του πληθυσμού της το 1973 σήμερα έχουν γίνει 108 εκατομμύρια – και το 2050 όλα δείχνουν πως θα έχουν ξεπεράσει τα 220 εκατομμύρια. Αυτή η στατιστική καμπύλη συνδυασμένη με την ακραία φτώχεια και ανέχεια είναι από μόνη της ένας αδιανόητος πόλεμος».

Οι εμπειρίες που συνέλεξαν και οι εικόνες που αντίκρισαν εκεί, υπερβαίνουν ή, μάλλον, συνθλίβουν τα λόγια – πόσω μάλλον σε μια εποχή διογκωμένης και ανεξέλεγκτης πληροφορίας όπου η βία είναι κυρίαρχο συστατικό της. Ακόμα και ο ίδιος ο Τριαρίδης λογόκρινε το δικαίωμα του να μεταφέρει αυτές τις εικόνες αφού «τις έζησα εκ του ασφαλούς, υπό το καθεστώς της απόλυτης προστασίας του λευκού δυτικού ταξιδιώτη». Τελικά, αποφάσισε να μιλήσει γι’ αυτές ελπίζοντας ότι η σαρωτική δύναμη τους θα ευαισθητοποιήσει ανθρώπους αναφορικά με τις διακρατικές υιοθεσίες από την Υποσαχάρια Αφρική.

Περιγράφει σκηνές στην Αντίς Αμπέμπα «όπου η ρόδα του αυτοκινήτου μας πέρασε ξυστά από παιδιά (από κεφάλια παιδιών, από σώματα παιδιών, από χέρια και από πόδια παιδιών) που κείτονταν στον δρόμο. Περνούσαμε και, κυριολεκτικά κοκαλωμένος στην θέση του συνοδηγού, περίμενα να ακούσω πίσω μου ουρλιαχτά». Μεταφέρεται στη στιγμή όπου, σ’ έναν αχανή χώρο, «δεκάδες νεογέννητα βρέφη βρίσκονταν μέσα σε άδεια κουτιά από παπούτσια. Προσπαθήστε να το καταλάβετε: Μιλούμε για κουτιά από παπούτσια. Και το ακόμη πιο εξωφρενικό για την δική μας λογική, εκείνα τα μωρά ήταν πολύ τυχερά που βρισκόντουσαν μέσα στα κουτιά των παπουτσιών διότι έτσι ήταν από τα πολύ λίγα που είχαν πιθανότητες να υιοθετηθούν».

«Σε εκείνα τα ταξίδια στην Αιθιοπία τα βράδια στο προστατευμένο ξενοδοχείο μας, πάσχιζα να σκεφτώ μια διανοητική διαδρομή που άφηνε εμένα έξω από την ευθύνη για τον όλεθρο της εξαθλίωσης που αντίκριζα. Τη διαδρομή αυτή δεν την βρήκα», λέει ο Θανάσης Τριαρίδης.

Ανακαλεί το πρώτο μπάνιο στη ζωή της Αργκάνε σε ηλικία 10 μηνών «όταν ολοκληρώθηκε το τρίτο και οριστικό δικαστήριο και την πήραμε, ως κόρη μας πλέον, μαζί στο ξενοδοχείο. Τα συγκάματα της στην περιοχή των γεννητικών οργάνων της έφταναν μέχρι τα γόνατα – χρειάστηκαν δύο μήνες με αντιβιοτική αλοιφή για να θεραπευτούν. Κι αυτό διότι τα ορφανοτροφεία της Αντίς δεν μπορούν να υποστηρίξουν το πλύσιμο των παιδιών… Τώρα, με τις εικόνες αυτές στο μυαλό σας, σκεφτείτε πως τα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια έχουν υιοθετηθεί, σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου 50.000 παιδιά από την Αιθιοπία. Προσπαθήστε, λοιπόν, να φανταστείτε την μοίρα των πολλών εκατομμυρίων εγκαταλελειμμένων παιδιών που δεν υιοθετήθηκαν και δεν θα υιοθετηθούν ποτέ».

Κόμπος στο λαιμό. Ακατέβατος. Πόνος στο στομάχι. Αθεράπευτος. Αλήθεια, πως μεταγγίζει κανείς αυτές τις εμπειρίες στο χαρτί, πως τις ανεβάζει στη σκηνή; «Στην κυριολεξία τους δεν μπορούν – τουλάχιστον δεν μπορώ να τα κάνω εγώ…» παραδέχεται ο Θανάσης Τριαρίδης. «Μπορούν, όμως, να κινητοποιήσουν μια διαδρομή από την απόγνωση προς κάτι άλλο που δεν είμαι σε θέση να ορίσω. Θα σας εξηγήσω τι εννοώ: Σε εκείνα τα ταξίδια στην Αιθιοπία τα βράδια στο προστατευμένο ξενοδοχείο μας, πάσχιζα να σκεφτώ μια διανοητική διαδρομή που άφηνε εμένα έξω από την ευθύνη για τον όλεθρο της εξαθλίωσης που αντίκριζα. Τη διαδρομή αυτή δεν την βρήκα. Με έπαιρναν στο τηλέφωνο από την Ελλάδα, διάφορες ομάδες μού ζητούσαν να παίξουν έργα μου, φίλοι και συνεργάτες μου έλεγαν νέα για παραστάσεις μου ή για βιβλία μου και μου φαινόταν όλα τόσο μα τόσο ασήμαντα, αδειανά και ανόητα. Βρισκόμουν σε μια κατάσταση πνευματικής κατάρρευσης. Έτσι άρχισα να γράφω ταυτόχρονα τα τρία ομόκεντρα κείμενα, το “Leopold”, το “Football” και το “HIV”– χρησιμοποιώντας τα ως δεκανίκια για να μπορέσω να ξανασταθώ πνευματικά».

Σκηνή από το “Leopold” με τη Μαίρη Ξένου όπως ανεβαίνει στο θέατρο ‘Αβατον.

Σχημάτισε τρεις διαδοχικές αφηγήσεις για ισάριθμα εγκλήματα που η Δύση τοποθέτησε στα θεμέλια του πολιτισμού της: Τα 8 έως 20 εκατομμύρια των δολοφονημένων Κονγκολέζων στο διάστημα 1886-1908, τα 100 έως 120 εκατομμύρια των γενοκτονημένων Ινδιάνων της Κεντρικής και Νότιας (αλλά και της Βόρειας) Αμερικής, τα 40 εκατομμύρια των γυναικών του καιρού μας που απήχθησαν και απάγονται για να καταλήξουν μέσω του trafficking σεξουαλικές σκλάβες. «Για την δική μου οπτική όλα αυτά δεν είναι τα εγκλήματα ενός ή εκατό αρχιδολοφόνων και των εφιαλτικών υπαλλήλων τους· είναι το έγκλημα όλων των κοινωνιών της Δύσης που αναδιέταξαν την καθημερινότητα των πολιτών τους, το παρόν και το μέλλον τους πάνω στο αιματοβαμμένο καουτσούκ του Κονγκό, στα πτώματα των Ινδιάνων, στη ρημαγμένη σάρκα των σκλαβωμένων γυναικών. Είναι το έγκλημα των προπατόρων μας και των συμπολιτών μας· και, όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, το αίμα των δολοφονημένων, ακρωτηριασμένων, βασανισμένων, κομματιασμένων, σκλαβωμένων μαύρων του Κονγκό – Ινδιάνων του Μεξικού και της Λατινικής Αμερικής – κοριτσιών του trafficking, πέφτει πάνω σε εμάς και στα παιδιά μας. Με άλλα λόγια, πιστεύω πως είμαστε ένοχοι – εγγόνια ενόχων και γεννήτορες ενόχων. Και πως δεν υπάρχει κανένας “Θεός” για να διαχειριστούμε μαζί του, με συμφωνίες και διαθήκες, ετούτη την ενοχή» λέει με την ίδια σφοδρότητα με την οποία γράφει.

Και τα τρία αυτά κείμενα παίζονται τη στιγμή που μιλάμε σε σκηνές της Αθήνας (Άβατον), της Θεσσαλονίκης (Αυλαία) αλλά και στο Βερολίνο χάρη σε μια ευτυχή συγκυρία ή βάσει μιας επιτακτικής ανάγκης να ψηλαφίσουμε τα αιματοβαμμένα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού.

Το «Leopold» έκανε πρεμιέρα στο Εφηβικό Φεστιβάλ της Στέγης πριν από δύο χρόνια για να μεταφερθεί φέτος – για πρώτη φορά από θίασο ενηλίκων – με την υπογραφή της ομάδας ex.anima. Είναι το πρώτο κείμενο του Τριαρίδη με ένα βίαιο ιστορικό ερέθισμα που συνδέεται, ωστόσο, (ευθέως κι όχι μέσα από τη φαντασιακή οδό) μ’ ένα πρόσωπο της Ιστορίας.

Ο πληθυσμός των Κονγκολέζων που δολοφόνησε ο Λεοπόλδος Β΄ του Βελγίου είναι αδιευκρίνιστος: Υπολογίζεται από 8 έως 20 εκατομμύρια ανθρώπους.

Ο Λεοπόλδος Β’ από το 1886 μέχρι το 1908 έφτιαξε ένα ιδιωτικό κράτος σκλάβων στο Κονγκό και δολοφόνησε υπό συνθήκες απερίγραπτης κτηνωδίας από 8 έως 20 εκατομμύρια ανθρώπους, έκανε αδιανόητα βασανιστήρια – με κυρίαρχο το κόψιμο εκατοντάδων χιλιάδων χεριών προς παραδειγματισμό – και στην κυριολεξία ερήμωσε από ζωή μια τεράστια περιοχή όση η μισή Ευρώπη. «Ο λόγος που διαπράχτηκε αυτή η αδιανόητη κτηνωδία ήταν η “επείγουσα” ανάγκη της Δύσης για καουτσούκ. Ο Μισελέν είχε ανακαλύψει στα 1886 την ελαστική σαμπρέλα από καουτσούκ – και το καουτσούκ βρισκότανε μόνο στο Κονγκό. Ο Λεοπόλδος συνέλαβε αυτήν την εμπορική ανάγκη: Εφτιαξε αμέσως έναν ιδιωτικό στρατό δολοφόνων και με απίστευτη οργάνωση ρούφηξε το καουτσούκ από τα βάθη της αφρικανικής ζούγκλας δολοφονώντας, σκλαβώνοντας και εν τέλει αφανίζοντας τους Κογκολέζους. Έτσι παράχθηκαν εκατομμύρια ποδήλατα, έτσι μέσα σε 20 χρόνια εφευρέθηκαν τα αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα, έτσι ανέτειλε ο αιώνας των μεταφορών πάνω σε καουτσουκιένες ρόδες. Ο αρχιχασάπης Λεοπόλδος όταν πέθανε ήταν ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου – ωστόσο η ανθρωπότητα των προγόνων μας και η ανθρωπότητα των πατεράδων μας στήθηκε πάνω στις αιματοβαμμένες καουτσουκένιες ρόδες του… Σκέφτηκα, λοιπόν, πως ήθελα να ξαναπιάσω την εφιαλτική γραμμή που μας συνδέει με τον Λεοπόλδο και τα εγκλήματα του» αφηγείται ο Τριαρίδης.

Δεν είμαστε μονάχα δολοφόνοι και γιοι δολοφόνων. Είμαστε – κι αυτό είναι το εφιαλτικότερο – και γονείς δολοφόνων

Στο ερώτημα αν το «Leopold» είναι ένας τρόπος, ο μοναδικός ίσως, να απολογηθεί στην Αργκάνε για το έγκλημα της Δύσης ο συγγραφέας είναι σαφής: «Η Αργκάνε – και όσα παιδιά της Αιθιοπίας εντάχτηκαν στα προγράμματα διακρατικής υιοθεσίας– ανήκουν στους τυχερούς που τους δίνεται μια δεύτερη ευκαιρία. Αν πρέπει να σκεφτούμε κάποιους είναι τα βρέφη που αφήσαμε πίσω μας εκεί. Προσέξτε τι λέω: Δεν λέω “τα βρέφη που έμειναν πίσω…” – λέω “τα βρέφη που αφήσαμε πίσω…” Και επ’ ουδενί δεν μιλάω για “συγγνώμη”. Μιλάω για κάτι άλλο που δεν είμαι σε θέση να το προσδιορίσω».

Έχοντας σηκώσει το βάρος της ενοχής που του αναλογεί σ’ αυτό τον παράλογο, δίχως ηθικές αναστολές, δυτικό κόσμο – σε άλλο σημείο της κουβέντας τον χαρακτηρίζει ως «τον πιο επιθετικό πολιτισμό που εμφανίστηκε ποτέ» – δηλώνει βέβαιος πως η ενοχή του δεν αναφέρεται μόνο στο παρελθόν αλλά και στο μέλλον: «Το έγκλημα του Κονγκό θα επαναληφθεί από εμάς και τα παιδιά μας» λέει με δυστοπική προαίσθηση. «Και το επαναλαμβάνω για να τονιστεί όσο πιο εμφατικά γίνεται: Δεν είμαστε μονάχα δολοφόνοι και γιοι δολοφόνων. Είμαστε – κι αυτό είναι το εφιαλτικότερο – και γονείς δολοφόνων».