Η ελληνική οπερέτα… αλλιώς, στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής

Μπορεί σήμερα η οπερέτα να ακούγεται σαν κάτι ξεπερασμένο, ανεξίτηλα σημαδεμένο από την ελαφρότητα και τους αφρούς της σαμπάνιας που έρρεαν στις βιεννέζικα σαλόνια των αρχών του 20ού αιώνα. Όμως για πάνω από 60 χρόνια, στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, υπήρξε το επικρατέστερο ζωντανό είδος μουσικού θεάματος.

Δεν αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη το γεγονός ότι οι Ημέρες Μουσικού Θεάτρου, το φεστιβάλ που διοργανώνει η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ, εστιάζουν φέτος την ερευνητική και πειραματική τους ματιά σε αυτό το παρεξηγημένο είδος, παρουσιάζοντας τρεις άγνωστες σήμερα οπερέτες, γραμμένες από τους σημαντικότερους δημιουργούς του είδους: Τον Θεόφραστο Σακελλαρίδη, τον Νίκο Χατζηαποστόλου και τον Σπύρο Σαμάρα.

Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης, καλλιτεχνικός διευθυντής της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής σκηνής. Φωτογραφία: Ελίνα Γιουνανλή

Η οπερέτα άνθισε στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη, το διάστημα 1880-1940. «Σε αυτό το διάστημα παρατηρείται μια στιβαρή εγχώρια παραγωγή, άγνωστη σήμερα, που συνιστά ένα θρίαμβο για το ελληνικό πολιτισμικό πεδίο, καθώς κατάφερε να συγκροτήσει και να διατηρήσει μια σοβαρή επαγγελματική σκηνή, με πολύ μεγάλη παραγωγή, συγχρονισμένη με την ευρωπαϊκή εμπειρία», μας λέει ο Αλέξανδρος Ευκλείδης, διευθυντής της Εναλλακτικής Σκηνής και σκηνοθέτης του εναρκτήριου έργου του αφιερώματος, της «Σατανερί» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη.

Είναι το κατεξοχήν πανευρωπαϊκό είδος τέχνης, δημοφιλές και εξ ορισμού διεθνικό. Ακόμα και στις τοπικές της εκδοχές (βιεννέζικη, γαλλική, τούρκικη κ.λπ.) παραμένει ευρωπαϊκή, έχει κοινά χαρακτηριστικά παραγωγής και παρά την εξαιρετική της προσαρμοστικότητα παραμένει ένα δείγμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού στην ευρύτερη έννοια. Με αυτήν την έννοια, δεν μπορούσε να ενταχθεί σε μια λογική ελληνικού “εξαιρετισμού” κι αυτός, κατά τη γνώμη μου, είναι λόγος που μετά τον πόλεμο δεν μπόρεσε να επιβιώσει ή να μετεξελιχθεί.

Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, η οπερέτα εμφανίζεται το 1909. Θεωρώ όμως ως πρώτη εκδοχή της οπερέτας στην Ελλάδα το κωμειδύλλιο, που εμφανίζεται γύρω στα 1880 και κακώς θεωρείται εδώδιμο είδος.

Πάνω από 500. Ο αριθμός είναι τεράστιος! Σε αυτόν πρέπει να προστεθούν και οι ξένες οπερέτες που παίζονταν μαζί με τις ελληνικές αδιακρίτως.

Η επιλογή των συνθετών και των έργων είναι δειγματοληπτική. Οι Σακελλαρίδης και Χατζηαποστόλου υπήρξαν το δίπολο των μεγάλων συνθετών της εποχής, που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους, όπως συνέβαινε και σε όλες τις ευρωπαϊκές σκηνές. Ο Σαμάρας ήταν επίσης ένας σπουδαίος συνθέτης, που στο τέλος της ζωής του έγραφε συστηματικά οπερέτες, με πιο ενδιαφέρουσα την Πριγκίπισσα της Σάσσωνος, που συνομιλεί με ενδιαφέροντα τρόπο με το εθνικό αφήγημα. Η Σατανερί είναι ένα πρωτότυπο και ιδιαίτερο έργο και με την αναβίωση της ενορχήστρωσης δίνουμε τη δυνατότητα στο κοινό να το ακούσει στην πρωτότυπη εκδοχή του. Για την Πρώτη αγάπη το μουσικό υλικό λανθάνει, οπότε αναγκαστικά καταφύγαμε στο μουντζουρωμένο χειρόγραφο του Χατζηαποστόλου, από το οποίο η ομάδα Ραφή δούλεψε με περισσότερο πειραματικό τρόπο.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο παρατηρείται ένας «ξαφνικός θάνατος». Μετά το 1950 δεν παράγονται νέα έργα. Στην Ευρώπη το είδος αντικαθίσταται από το μιούζικαλ, στην Ελλάδα από τη μουσική κωμωδία. Ό,τι επιβίωσε μεταπολεμικά ανήκει κυρίως στο είδος της βιεννέζικης οπερέτας και έφτασε μέχρις εμάς χάρη στη σημαντική παράδοση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Ας δούμε όμως αναλυτικά τις τρεις οπερέτες που θα παρουσιαστούν από την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ

Βασισμένη στην πρωτότυπη ιδέα του Σακελλαρίδη, η «Σατανερί» αναμειγνύει ρομαντικές άριες με δημοτικά, ρεμπέτικα, μπλουζ και φοξ τροτ. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Ένας… Φάουστ από την ανάποδη είναι η «Σατανερί» του «πρύτανη» της αθηναϊκής οπερέτας Θεόφραστου Σακελλαρίδη, ένα έργο που εξαίρει ανερυθρίαστα την υπεροχή της κόλασης έναντι του παραδείσου, προκρίνοντας τα οφέλη της μοντέρνας ανηθικότητας έναντι της παραδοσιακής ηθικής!

Μια… σατανική σύμπτωση θέλησε η «Σατανερί» να κάνει πρεμιέρα, στο Θέατρο Μοντιάλ (Πανεπιστημίου και Εμμανουήλ Μπενάκη τότε), τρεις μέρες πριν από την πρεμιέρα του έργου των Μπρεχτ και Βάιλ «Άνοδος και πτώση της πόλης Μαχαγκόννυ», τον Μάρτιο του 1930, που κι αυτό, από τη μεριά του, σατίριζε το τεταμένο κλίμα της εποχής μετά το κραχ του 1929 μέσα από τη σαρκαστική διαστρέβλωση της διδακτικής ηθοπλασίας.

Ο ήρωας της «Σατανερί», ο Ανδρέας, ένας κακομοίρης που για την κατάντια του αιτιάται την τιμιότητά του, ζητά από τον Σατανά να έρθει και να τον πάρει –κάτι που πραγματοποιείται! Για να πειστεί όμως για τις «αγνές» προθέσεις του, τον ξεναγεί πρώτα στον Παράδεισο, όπου η αιωνιότητα περνά με νηστεία και προσευχή, κάτι που κάνει αρκετούς από τους κατοίκους του να ζητούν να μετακομίσουν στην Κόλαση μαζί με τον Ανδρέα. Εκεί θα ανακαλύψουν τις χαρές της αμαρτίας και ο Ανδρέας επισφραγίζει την απόφασή του κλέβοντας το ταμείο όπου εργάζεται. Βασισμένη στην πρωτότυπη ιδέα του Σακελλαρίδη, η «Σατανερί» αναμειγνύει ρομαντικές άριες με δημοτικά, ρεμπέτικα, μπλουζ και φοξ τροτ, σατιρίζοντας τη διαχρονική, όπως αποδεικνύεται, ελληνική ατιμωρησία.

Παρόλα αυτά, μεταπολεμικά το έργο ξεχάστηκε, όπως και το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής οπερέτας. Η πρώτη πλήρης αναβίωσή του έγινε από το Εργαστήριο Μουσικού Θεάτρου του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας, στο Ρωμαϊκό Ωδείο, το 2014, από την ίδια δημιουργική ομάδα (Χαράλαμπος Γωγιός, Αλέξανδρος Ευκλείδης, Δημήτρης Δημόπουλος), αλλά με περιορισμένο μουσικό σύνολο.

Έτσι, η τωρινή παράσταση της Εναλλακτικής Σκηνής αποκαθιστά για πρώτη φορά πλήρως την αυθεντική ενορχήστρωση του 1930, χάρις στον μαέστρο Χαράλαμπο Γωγιό. Τον ρόλο του Σατανά ερμηνεύει η Μυρτώ Μποκολίνη και του Ανδρέα ο Δημήτρης Ναλμπάντης, ενώ μαζί τους πρωταγωνιστούν οι Βασίλης Δημακόπουλος, Γιάννης Κάβουρας, Μαρία Κατριβέση, Κωστής Ρασιδάκις, Πάνος Ζυγούρος, Χριστίνα Ασημακοπούλου, Αλίνα Κοτσοβούλου. Συμμετέχει επίσης το φωνητικό σύνολο chórεs, υπό τη μουσική διεύθυνση της Μαρίνας Σάττι, και 18μελές μουσικό σύνολο.

—

Η πρώτη αγάπη: Α. Κότσαλη, Δ. Τσαντίνης. Φωτο Α. Σιμόπουλος

Στην τολμηρή και μοντέρνα Ελλάδα της δεκαετίας του ’20 μεταφέρει τον θεατή, μέσα από την πικάντικη και γεμάτη χιούμορ ερωτική ιστορία δύο νέων, η οπερέτα «Η πρώτη αγάπη». Γραμμένη το 1929, τη χρονιά της μεγάλης κρίσης, ίσως την τελευταία αυτής της μεσοπολεμικής «μπελ επόκ», από το άλλο μεγάλο όνομα που κυριάρχησε στον χώρο του ελαφρού μουσικού θεάτρου του μεσοπολέμου, τον Νίκο Χατζηαποστόλου. Αν «Ο βαφτιστικός» του Σακελλαρίδη υπήρξε η μακροβιότερη οπερέτα της ελληνικής σκηνής, στον Χατζηαποστόλου χρωστάμε την μάλλον επιτυχέστερη, τους «Απάχηδες των Αθηνών» (1921), που μέσα σε δυο χρόνια έκαναν 600 παραστάσεις μόνο στην Αθήνα, κάτι που σημαίνει ότι την είδαν «περισσότεροι από το σύνολο των κατοίκων της πόλης εκείνη την εποχή, αριθμός άπιαστος με σημερινές αναλογίες», σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Ευκλείδη, που το 2012 είχε σκηνοθετήσει την οπερέτα αυτή για την ομάδα «Ραφή», στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης.

Η πλοκή της οπερέτας είναι απλή, όμως μέσα στην ερωτική ιστορία του Νίκου και της Ελένης τα πάθη ξεφτίζουν και αναθερμαίνονται, ο κυνισμός και ο ρομαντισμός εναλλάσσονται: Οι δυο νέοι συναντιούνται τυχαία, μετά από δεκαπέντε χρόνια χωρισμού. Εκείνος, παντρεμένος πια, προσπαθεί να θυμίσει στην Ελένη τον φλογερό τους έρωτα, που με ένα φλας μπακ αφηγούνται οι επόμενες δύο πράξεις: Ο Νίκος θα την εγκαταλείψει για μια όμορφη ζωντοχήρα, θα επιστρέψει μετανιωμένος, αλλά οι δρόμοι τους θα χωρίσουν. Επιστρέφοντας στο αφηγηματικό παρόν, η είδηση του αιφνίδιου θανάτου της συζύγου του Νίκου θα επισπεύσει το «αίσιο τέλος» της ξαναζεσταμένης σχέσης.

«Πρόκειται για μια ματιά στον αθηναϊκό μεσοπόλεμο, τον κυνικό και απολαυστικό, χωρίς ροζ γυαλιά» μας λέει η μεσόφωνος Αναστασία Κότσαλη, από την ομάδα μουσικού θεάτρου «Ραφή», για την προσέγγιση της ομάδας στην «Πρώτη αγάπη».

Το έργο σκηνοθετεί ο ηθοποιός Προμηθέας Αλειφερόπουλος, ενώ τη μουσική διασκευή επιμελείται ο Μιχάλης Παρασκάκης και τους ρόλους ερμηνεύουν οι Διονύσης Τσαντίνης, Αναστασία Κότσαλη, Λητώ Μεσσήνη και Γιώργος Ρούπας.

—

Σ. Φ. Σαμάρας, “Η πριγκίπισσα της Σάσσωνος”, ΕΛΣ 1957. Ντόλλυ, η Ανθή Ζαχαράτου © Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ / Αρχειακές Συλλογές ΕΛΣ

Μια κουκκίδα στον χάρτη, στη δυτική άκρη των Βαλκανίων, στην είσοδο του κόλπου του Αυλώνα, στην Αλβανία, είναι η νήσος Σάσσων. Τμήμα των Ιονίων Νήσων μέχρι το 1914, οπότε παραχωρείται από την Ελλάδα στη νεότευκτη Αλβανία. Ακατοίκητη σήμερα, χρησίμευσε μεταπολεμικά ως ναυτική βάση για την ΕΣΣΔ και σήμερα για την Ιταλία και το ΝΑΤΟ.

Σε αυτό το «εξωτικό» νησί, ένα χρόνο μετά την παραχώρησή του από την Ελλάδα στην Αλβανία, ο Σπυρίδων Σαμάρας, μαζί με τους πολύ γνωστούς στην εποχή τους θεατρικούς συγγραφείς Νικόλαο Λάσκαρη και Πολύβιο Δημητρακόπουλο, «εγκαθιστούν» μια πλούσια Αμερικάνα που έχει αγοράσει το νησί κι έχει αναγορευτεί πριγκίπισσα της Σάσσωνος.

Η πλοκή της τρίπρακτης οπερέτας διαθέτει όλα τα συστατικά του είδους: βασιλική πολυτέλεια και βαλς, τον επικείμενο κίνδυνο απόβασης των «άγριων» Αλβανών, αλλά και την παρέμβαση δύο γενναίων Ηπειρωτών, που θα σώσουν το λιλιπούτειο πριγκιπάτο αποκρούοντας την επίθεση και, φυσικά, θα τους ερωτευτούν η πριγκίπισσα και η ακόλουθός της…

«Οι ήρωες ερωτεύονται και στροβιλίζονται σε ξέφρενα βαλς κάτω από πολυελαίους, ενώ απέξω τα κανόνια βαράνε και ο Μεγάλος Μηχανισμός της Ιστορίας μπορεί να αγοράσει, να πουλήσει και να συντρίψει την ευτυχισμένη νήσο», σημειώνει ο σκηνοθέτης της παράστασης Βίκτωρ Αρδίττης, που, όπως τονίζει, επιδιώκει «με εργαλεία τη δημιουργική ελαφρότητα και τον γόνιμο αναχρονισμό» να πετύχει «μια παράσταση για την Ελλάδα του τώρα και όχι του χτες».

Η «Πριγκίπισσα της Σάσσωνος» είχε παρουσιαστεί, σε συναυλιακή μορφή, το 2016, στο «Παλλάς», σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Ευκλείδη. Στην παράσταση της Εναλλακτικής Σκηνής τη Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων διευθύνει ο Μιχάλης Παπαπέτρου, ενώ τους ρόλους ερμηνεύουν οι Άννα Στυλιανάκη, Χρύσα Μαλιαμάνη, Χρήστος Κεχρής, Νίκος Κοτενίδης, Νίκος Στεφάνου, Ελένη Μπαρκαγιάννη, Δημήτρης Σιγαλός, Βαγγέλης Μανιάτης και Νίκος Καραγκιαούρης.