«Δαναΐδες»: Ο Ανδρέας Κάλβος στην Επίδαυρο

«Πήγαινε ο Ανδρέας Κάλβος στο θέατρο; Μπορούμε να τον φανταστούμε να στέκεται στο ταμείο και να βγάζει εισιτήριο για να παρακολουθήσει μια παράσταση;» Με αυτό το παιγνιώδες ερώτημα, η σκηνοθέτις Νατάσα Τριανταφύλλη θέλησε να περιγράψει την έκπληξη με την οποία πλησίασε αρχικά αυτήν την πτυχή της λογοτεχνικής δημιουργίας του ποιητή των «Ωδών».

Έχοντας «φορέσει» στον Κάλβο το φωτοστέφανο του «εθνικού ποιητή», η παλαιότερη νεοελληνική φιλολογία τον καταδίκασε σε μια εξαιρετικά στενή αντιμετώπιση, από την οποία διαφεύγει το μεγαλύτερο μέρος του έργου του, αυτό που είναι γραμμένο στα ιταλικά, τη γλώσσα της χώρας στην οποία έζησε από μικρό παιδί και σπούδασε.

Όμως ο Κάλβος υπήρξε ένας ευρωπαίος διανοούμενος, γεννημένος στον αστερισμό της Γαλλικής Επανάστασης και της μεταλαμπάδευσης των ρεπουμπλικανικών ιδεών μαζί με τις στρατιές του Ναπολέοντα. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από τα Ιόνια και συνέθεσε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του στα ιταλικά, μαθητής, αρχικά, ενός άλλου διάσημου εξόριστου ζακυνθινού, του Ούγκο Φόσκολο.

Για τον Δημήτρη Αρβανιτάκη, ιστορικό και μελετητή του καλβικού έργου, μεταφραστή της τραγωδίας στην έκδοση των «Απάντων» του Κάλβου από το Μουσείο Μπενάκη, ο Κάλβος υπήρξε εξίσου, αν όχι πρωταρχικά, δραματικός ποιητής. Γράφει τρεις τραγωδίες («Ιππίας», «Θηραμένης» και «Δαναΐδες»), επηρεασμένος από το πνεύμα του νεοκλασικισμού που κυριαρχούσε τότε στην Ευρώπη, πολύ πριν στραφεί στη λυρική ποίηση. Όμως η σχέση του με το θέατρο δεν σταματά εκεί. Ο Κάλβος στα 1813-1814 θα σπουδάσει «ηθοποιός», φοιτώντας σε σχολή απαγγελίας, ενώ στο Λονδίνο, όπου θα καταφύγει στα 1816 μαζί με τον Φόσκολο, κλήθηκε να διευθύνει μια θεατρική ομάδα ιταλών εξορίστων, ενώ παρακολουθούσε την κίνηση ανάλογων ομάδων (των λεγόμενων academie). Παρόλα αυτά, οι τραγωδίες του δεν παίχτηκαν ποτέ, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.

Οι δύο πρώτες του τραγωδίες αντλούν από την αρχαία ελληνική ιστορία, και στο επίκεντρό τους βρίσκεται το ζήτημα της ελευθερίας –η τυραννοκτονία στον «Ιππία», η διαφοροποίηση του Θηραμένη από το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων και η αυτοκτονία του ήρωα στην ομώνυμη τραγωδία. Στις «Δαναΐδες» αντλεί από τον πολύ γνωστό μύθο που χρησιμοποιεί και ο Αισχύλος στις «Ικέτιδες», προχωρώντας σε ενδιαφέρουσες προσαρμογές του μυθολογικού υλικού.

Η ιστορία εκτυλίσσεται στο Άργος. Οι πενήντα γιοι του Αίγυπτου, αδελφού του βασιλιά του Άργους, Δαναού, ζητούν σε γάμο τις πενήντα κόρες του, τις Δαναΐδες. Ο βασιλιάς φοβάται ότι ένας από τους γαμπρούς του θα τον εκθρονίσει, έχοντας λάβει σχετικό χρησμό. Στην προσπάθειά του να αποφύγει το μοιραίο, δίνει εντολή στις κόρες του να δολοφονήσουν τους συζύγους τους τη νύχτα του γάμου. Η μόνη που παραβαίνει την εντολή του, αλλά και αρνείται τον χρησμό, είναι η Υπερμνήστρα, η οποία είναι ερωτευμένη με τον άντρα της, τον Λυγκέα, όπως και εκείνος μαζί της.
Όπως παρατήρησε ο Δημήτρης Αρβανιτάκης, που μετέφρασε στα ελληνικά την τραγωδία του Κάλβου, «οι τραγωδίες του γράφονται στο πνευματικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής του Διαφωτισμού και των αρχών του Risorgimento, της ιταλικής παλιγγενεσίας. Αίτημα της εποχής αυτής είναι η ελευθερία και στόχος να κατανοήσει την τέχνη μέσα από την ελευθερία».

Ενώ οι δύο πρώτες τραγωδίες του Κάλβου χαρακτηρίζονται από «βροντερή εξωστρέφεια» και είναι «ταγμένες στον αγώνα της ελευθερίας», στις «Δαναΐδες» το ζήτημα της ελευθερίας και της εξουσίας «τίθεται πολύ πιο εσωτερικά, λιγότερο πολιτικά, αλλά και πιο πολυπρισματικά». Όπως τόνισε η θεατρολόγος Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, κυριαρχεί σε αυτό «η αγωνία της υπαρξιακής ελευθερίας, θεματική που ο μανδύας του “εθνικού ποιητή” συχνά συσκοτίζει».

Όπως επεσήμανε η Νατάσα Τριανταφύλλη, «το έργο ακολουθεί τη δομή των αρχαίων τραγωδιών. Χωρίζεται σε πέντε επεισόδια και πέντε χορικά, τα οποία επιλέξαμε να κρατήσουμε στα ιταλικά και να αποδώσουμε με μορφή λυρικού τραγουδιού, βασισμένα σε ακούσματα από την όπερα, που μελοποιημένα από την Monika αποδίδει η μεσόφωνος Άρτεμις Μπόγρη. Η μουσική και η κίνηση μας οδηγούν προς έναν όλο και πιο εσωτερικό κόσμο», κατέληξε.

Τη χαρά της ανακάλυψης, της ανακάλυψης ενός «άλλου» Κάλβου, διαφορετικού από τον «εθνικό ποιητή» του σχολικού προγράμματος, οικείου και ταυτόχρονα ανοίκειου, σημείωσαν οι ηθοποιοί της παράστασης, Λάζαρος Γεωργακόπουλος, Λένα Παπαληγούρα και Άρης Μπαλής. «Είναι σαν να ανακαλύψαμε έναν καινούργιο τόπο για τον Κάλβο, κι αυτό είναι μεγάλη ευθύνη», τόνισαν.