Ντίκος Βυζάντιος: η διαδρομή ενός λόγιου καλλιτέχνη από το Παρίσι στην Άνδρο

Η έκθεση με τίτλο «Ανεικονισμός και Παραστατικότητα» που φιλοξενείται έως τις 22 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο επιχειρεί να μας (ξανα) συστήσει έναν πολύ σημαντικό καλλιτέχνη, «έναν άνθρωπο που ασκούσε εξαιρετική γοητεία με την ευγένεια και το πνεύμα του, το έργο του οποίου δεν έχει αξιολογηθεί στην Ελλάδα στο μέτρο που του πρέπει» όπως τονίζει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, Διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

Η έκθεση στην Άνδρο περιλαμβάνει πολλά έργα -κάποια εκτίθενται για πρώτη φορά- από όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του διαδρομής, που αποκαλύπτουν το πολυδιάστατο ταλέντο του Βυζάντιου αλλά και τα ζωγραφικά διαβήματα που επιχείρησε σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, από τα φοιτητικά του χρόνια στη σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, την μεγάλη περίοδο που έζησε στο Παρίσι αλλά και τις εποχές που επέστρεφε στην Ελλάδα.

Σχέδιο, πενάκι και μολύβι σε χαρτί (1943)

Ο Ντίκος (Κωνσταντίνος) Βυζάντιος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1924. Ο πατέρας του, ο ζωγράφος Περικλής Βυζάντιος, γόνος παλιάς φαναριώτικης οικογένειας, με δυναμική παρουσία στην καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας του Μεσοπολέμου, κατάφερε από πολύ νωρίς να του μεταγγίσει το καλλιτεχνικό ταλέντο και τη δίψα για την Τέχνη. Σε ηλικία μόλις 16 ετών έγινε δεκτός στην ΑΣΚΤ, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, στην αρχή του εμφυλίου διχασμού το Δεκέμβριο του 1945, υπήρξε ένας από τους 200 Έλληνες επιβάτες του θρυλικού μεταγωγικού Ματαρόα που «απέδρασαν» στο Παρίσι με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης.

Ο Ντίκος Βυζάντιος στο Παρίσι το 1956

Το Παρίσι, το οποίο για 50 χρόνια αποτέλεσε τη δεύτερη πατρίδα του, έδωσε τον Ντίκο Βυζάντιο πνοή ελευθερίας. Από την πρώτη στιγμή γνώρισε τη θαλπωρή και την καθοδήγηση στο φιλόξενο περιβάλλον του πρωτοπόρου έλληνα χαράκτη Δημήτρη Γαλάνη. Όπως επισημαίνει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, «ο Βυζάντιος δέχθηκε τη μετανάστευσή του ως αδήριτη ανάγκη απόδρασης από τον εμφυλιακό κλοιό, αλλά ταυτοχρόνως ως τύχη γεωγραφική να είναι ελεύθερος, χωρίς ιδεοληπτικούς εξαναγκασμούς και κοινωνικοπολιτικές προκαταλήψεις… Στο Παρίσι, από την πρώτη στιγμή αισθάνθηκε σε χώρο οικείο, ένιωσε πνευματικά αυτόχθονας».

Vert de femme (1970), λάδι σε μουσαμά.

Την εποχή που ο Βυζάντιος έφτασε στο Παρίσι, η αφαίρεση ήταν κυρίαρχη συνιστώσα της τέχνης. Στα πρώτα χρόνια του στο Παρίσι συναναστράφηκε με σημαντικούς καλλιτέχνες όπως ο Jean Fautrier και ιδιαίτερα ο Alberto Giacometti που επηρέασαν ιδιαίτερα το έργο του. Ωστόσο όπως αναφέρει ο κ. Κουτσομάλλης παρόλο που Βυζάντιος προσχώρησε για μια περίοδο στον ανεικονισμό «το διάβημά του παρέμεινε ιδιόμορφο και προσωπικό και τούτο διότι το γλωσσικό του ιδίωμα, αισθητά ή ανεπαίσθητα, παραπέμπει σε εικονογραφικές προσλήψεις του δικού του κόσμου». Η αφαιρετική περίοδος του Ντίκου Βυζάντιου, η οποία διήρκησε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 70, ολοκληρώθηκε με μια αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Galliera.

Πίσω από το τζάμι, 1976 (Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή)

Από τα πιο εντυπωσιακά έργα της έκθεσης είναι οι μαυρόασπρες μελαγχολικές φιγούρες που ζωγράφιζε με μελάνι πάνω σε χαρτί. «Μέσα από μια πυκνή ύφανση γραμμών, οι οποίες χαράσσονται με την τεχνική pierre noir και διασχίζουν τη ζωγραφική επιφάνεια, αναδύονται ανώνυμες ανθρώπινες φιγούρες, οι οποίες σε κλίμα και πνεύμα εξπρεσιονιστικής διάταξης περιπλανώνται σε ερημικές λεωφόρους και πλαισιώνονται από δένδρα, βιτρίνες και οχήματα. Το μαύρο δεν συσκοτίζει τη ζωγραφική επιφάνεια, εφόσον φωτεινές ρωγμές δρουν απελευθερωτικά, αφήνοντας μια αχτίδα ελπίδας. Μην ξεχνάμε ότι την ίδια περίοδο η Ελλάδα είχε δικτατορία», επισημαίνει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης.

Πορτραίτο του Φερνάντο Πεσσόα (1975)

Αυτή η περίοδος που άρχισε από το 1981 και διήρκεσε μέχρι το τέλος της ζωής του καλλιτέχνη το 2007, σηματοδοτεί την επιστροφή του Βυζάντιου στην εικονικότητα και περιλαμβάνει μια σειρά έργων που παρουσιάστηκαν σε μια πλειάδα εκθέσεων διεθνώς. «Μεμονωμένες ανθρώπινες φιγούρες, άτομα μοναχικά ή ζευγάρια, αλλά και νεκρές φύσεις δηλώνουν τη λυτρωτική και αμετάκλητη θέλησή του να επιστρέψει στις πηγές της εικονογραφίας. Τώρα πλέον φαίνεται απαλλαγμένος από τη «δοκιμασία» της αφαίρεσης, αυτής της «εικονοκλαστικής» τέχνης, όπως την αποκαλεί. Στη φάση αυτή, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το τέλος της ζωής του, το ζωγραφικό διάβημα τείνει όλο και περισσότερο προς το λιτό και απέριττο».

Πορταίτο της Ελίζας και του Βασίλη Γουλανδρή (1984)

Έργα Ντίκου Βυζάντιου περιλαμβάνονται στις συλλογές μεγάλων μουσείων της Ευρώπης. Η Γαλλική κυβέρνηση θέλοντας να εξάρει την συμβολή του στην τέχνη και θεωρώντας τον ως ένα σημαντικό εκπρόσωπο της École de Paris τον τίμησε απονέμοντάς του υψηλές διακρίσεις όπως του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής (Chevalier de la Légion d’Honneur) και αργότερα του Ιππότη Τεχνών και Γραμμάτων (Officier des Arts et des Lettres).

Το 2000, ο Ντίκος Βυζάντιος ήταν ανάμεσα στους πενήντα καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο στους οποίους το Ολυμπιακό Μουσείο της Γενεύης παρήγγειλε έργο, για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας των Ολυμπιακών Αγώνων.

Μπάνιο το απόγευμα, 1999 (ιδιωτική συλλογή)