“Ηλέκτρα / Ορέστης”: Ευριπίδης σπλάτερ στην Επίδαυρο, από την ιστορική Κομεντί Φρανσαίζ

Από τις πλέον αναμενόμενες παραστάσεις του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και δικαίως, η σύμπραξη με την κορυφαία κρατική σκηνή της Γαλλίας, την Comédie-Française, που έρχεται για πρώτη φορά στη μακραίωνη ιστορία της στην Επίδαυρο, στις 26 και 27 Ιουλίου. Εκεί, ο σημαντικός Βέλγος σκηνοθέτης Ίβο Βαν Χόβε (Ivo Van Hove), που έχει σκηνοθετήσει μέχρι και το κύκνειο άσμα του Ντέιβιντ Μπόουι, το μιούζικαλ “Lazarus”, θα αναμετρηθεί με την αρμονία, την εξαιρετική ακουστική και την αισθητική του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου φέρνοντας τη δική του ματιά σε δυο έργα του Ευριπίδη, τα «Ηλέκτρα» και «Ορέστης», τα οποία παρουσιάζει σε μια ενιαία παράσταση 100 περίπου λεπτών. Για να το καταφέρει αυτό, ο Βαν Χόβε έχει φτιάξει ουσιαστικά ένα δικό του κείμενο ενώνοντας τα δύο έργα χωρίς διακοπή μεταξύ τους, αφαιρώντας τις πολλές επαναλήψεις και κρατώντας τη δράση, «σαν μια ταινία θρίλερ», όπως μας λέει ο ίδιος.

«Τι θα πει να σεβόμαστε ένα κείμενο; Να το κρατάμε στη φορμόλη δηλαδή; Αυτό το υλικό είναι ζωντανό κι έτσι πρέπει να το αντιμετωπίζουμε. Όχι σαν μουσειακό είδος», μας λέει εμφατικά ο διευθυντής της Κομεντί Φρανσαίζ, Έρικ Ρουφ (Éric Ruf), ο οποίος ούτε την ιστορική Κομεντί αντιμετωπίζει ως μουσείο. Για να την ανανεώσει, από το 2014 που είναι επικεφαλής, φέρνει σκηνοθέτες όπως ο Τόμας Οστερμάγιερ και ο Ίβο Βαν Χόβε για να «ξεβολέψουν» το παραδοσιακό κοινό της.

Photo: Jan Versweyveld/Comédie Française

Οι ήρωες κι ο λόγος του Ευριπίδη θα ζωντανέψουν σε μια δυνατή παράσταση βουτηγμένη στο αίμα, τη λάσπη, την υγρασία και το σκοτάδι, τον τρόμο και την αδυσώπητη μανία για εκδίκηση, το δαιμονικό χορό και τις υποβλητικές μουσικές. Όλα πλασμένα από μια dream team, μια ομάδα σταθερών συνεργατών του Βαν Χόβε από το Toneelgroep Amsterdam, σε συνεργασία φυσικά με τους εύπλαστους και απόλυτα ταγμένους στο ζητούμενο, ηθοποιούς της Κομεντί Φρανσαίζ.

Κομεντί Φρανσαίζ και Ίβο Βαν Χόβε: παλιοί μας γνώριμοι

Δεν είναι η πρώτη φορά που θα δούμε παράσταση της Κομεντί στην Ελλάδα, θυμίζουμε την πιο πρόσφατη εμφάνισή της στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το 2014 με την «Αντιγόνη» του Ανουίγ. Αντίστοιχα, πριν από ένα ακριβώς χρόνο είχαμε την ευκαιρία, πάλι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, να παρακολουθήσουμε από τον Ίβο Βαν Χόβε άλλη μια σκηνική σύνθεση δύο έργων, τα «Μετά την πρόβα – Περσόνα» του Μπέργκμαν, ενώ πρώτη φορά μας τον σύστησε η Στέγη, το 2011 με τη συγκλονιστική θεατρική μεταφορά του στο «Σκηνές από ένα γάμο» του Μπέργκμαν, που είχε ανεβάσει με την ομάδα Toneelgroep, της οποίας είναι καλλιτεχνικός διευθυντής.

«Ηλέκτρα / Ορέστης»: η παράσταση στο Παρίσι

Από τις 27 Απριλίου ξεκίνησε την πορεία της το «Ηλέκτρα / Ορέστης» στη σκηνή της Κομεντί Φρανσαίζ και μέχρι το τέλος των παραστάσεων στο Παρίσι (3 Ιουλίου) έλαβε πολύ θερμές κριτικές από τα διεθνή μέσα. Θυμίζουμε το δημοσίευμα των New York Times με τον ευρηματικό τίτλο «Ξεχάστε το Game of Thrones. Κανείς δεν καταπιάνεται με τη βία καλύτερα από τον Ευριπίδη».

Στην ιστορική αίθουσα Ρισελιέ βρέθηκα λίγες μόλις μέρες μετά την πρεμιέρα. Με την είσοδο στο χώρο, ο βαρύς, χρυσοποίκιλτος διάκοσμος της αίθουσας, με τα κόκκινα βελούδινα καθίσματα, έρχεται σε άμεση αντίθεση με το σκηνικό που μας εισάγει στο Ευριπίδειο σύμπαν των παθών της οικογένειας των Ατρειδών. Η σκηνή είναι καλυμμένη με χώμα και λάσπη, συμβολίζoντας την απέλπιδη κατάσταση των τριών κεντρικών ηρώων: της Ηλέκτρας, του Ορέστη και του Πυλάδη. Αυτή η λάσπη με την οποία, σε μια από τις δυνατές σκηνές της παράστασης η Ηλέκτρα (Suliane Brahim) «θάβει» τον, ξαπλωμένο μπροστά από το παλάτι του Άργους, Ορέστη (Christophe Montenez). Όταν εκείνος σηκώνεται, το ατσαλάκωτο μπλε κοστούμι του, έχει γίνει καφέ. Σχεδόν εξαφανίζεται μέσα στο σκηνικό.

Photo: Jan Versweyveld/Comédie Française

Στο κέντρο της σκηνής, μια βαριά μαύρη κατασκευή, με πολλαπλούς συμβολισμούς: πόρτα, παλάτι, τάφος ή «μια μαύρη τρύπα όπου εξαφανίζεται κανείς», όπως λέει ο ίδιος ο Ίβο Βαν Χόβε στο πρόγραμμα της παράστασης. Το σκηνικό του Jan Versweyveld, μόνιμου συνεργάτη και επί χρόνια συντρόφου του Βαν Χόβε, φτιάχτηκε με σκοπό να λειτουργεί και για τα δύο έργα, παρόλο που αυτά διαδραματίζονται σε διαφορετικές τοποθεσίες: η «Ηλέκτρα» σε αγροτικό τοπίο, καθώς η ίδια είναι παντρεμένη με έναν Μυκηναίο γεωργό και ζει μακριά από το παλάτι όπου μεγάλωσε, η «Ορέστεια» μπροστά από το παλάτι στο Άργος.

Δεξιά κι αριστερά, εκεί όπου σε λίγο θα πάρει θέση το Trio Xenakis, δεσπόζουν οκτώ μεγάλα τύμπανα σε χρώμα μεταλλικό. Οι ρυθμικοί, αρχέγονοι ήχοι των κρουστών και μαζί οι ηλεκτρονικοί ήχοι σε συνθέσεις του Eric Sleichim «ντύνουν» άλλοτε υπόκωφα κι άλλοτε εκκωφαντικά τις σκηνές των έργων, αποτελώντας ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία της παράστασης. Λιτή και εύστοχη σκηνογραφία, που θα αναδειχθεί σαφώς καλύτερα στο ανοιχτό θέατρο της Επιδαύρου, για τις ανάγκες της οποίας γίνονται προσαρμογές.

Η Ηλέκτρα (Suliane Brahim) μπροστά στο σπίτι της, τη μαύρη κατασκευή με τους πολλούς συμβολισμούς και το Trio Xenakis | Comédie-Française

Μπορεί πολλά από τα χορικά μέρη του κειμένου να έχουν αφαιρεθεί, ωστόσο ο χορός έχει έντονη παρουσία, λόγω της τελετουργικής χορογραφίας του σπουδαίου Wim Vandekeybus, που θυμίζει την «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» της Πίνα Μπάους. Οι ηθοποιοί της Κομεντί αποδίδουν την πρωτόγονη σχεδόν κινησιολογία υπό τους ήχους του Trio Xenakis, χτυπώντας τα στήθη τους, πέφτοντας στη λάσπη, με δυναμικές και σπασμωδικές κινήσεις, σχεδόν σαν να βρίσκονται σε τρανς. Μιλώντας λίγο αργότερα με τον ίδιο τον Βαν Χόβε, μου εξηγεί πως επέλεξε τον Βαντερκέιμπους ακριβώς επειδή ξέρει πώς να δουλέψει με μη χορευτές. «Ήθελα ο χορός να θυμίζει τις βακχικές μαινάδες, αλλά να έχει και κάτι γήινο, σχεδόν πρωτόγονο», συμπληρώνει.

Τα κοστούμια της ενδυματολόγου An D’ Huys, επηρεασμένα από τη «Μήδεια» του Παζολίνι και το «Στάλκερ» του Ταρκόφσκι, διαχωρίζουν μέσω των χρωματικών αντιθέσεων τους αντίθετους κόσμους της Ηλέκτρας και του Ορέστη, των φτωχών και των αριστοκρατών. Μαύρο για την Ηλέκτρα, βασιλικό μπλε (bleu roi) για τον Ορέστη, τον Πυλάδη και την Κλυταιμνήστρα. Στην πορεία της παράστασης, τα πεντακάθαρα μπλε κοστούμια τους γεμίζουν αίμα και χώμα, οπτικοποιώντας ίσως έτσι την κοινή, τραγική μοίρα όλων, τη μετάβαση των ηρώων σε μια άλλη κατάσταση, του θύτη και του θύματος.

Η σκηνική μεταφορά της βίας του Ευριπίδη

«Τι είναι αυτό που μας ενώνει, αντί να μας χωρίζει;» Για τον Βέλγο σκηνοθέτη, αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα που θέτουν τα δυο αυτά έργα, τα οποία ο ίδιος προσεγγίζει βγάζοντας στην επιφάνεια τη βία και τον ωμό ρεαλισμό της οικογένειας των Ατρειδών, όπως τη φωτίζει ο Ευριπίδης.

Ο Βαν Χόβε διαβάζει τα έργα αυτά ως κείμενα που αφηγούνται την ιστορία ριζοσπαστικοποίησης μιας ομάδας παιδιών ευγενικής καταγωγής (Ηλέκτρα, Ορέστης, Πυλάδης), με στόχο την καταστροφή, ώσπου μετατρέπονται οι ίδιοι σε δολοφονική μηχανή. Για τον σκηνοθέτη, ο τελικός σκοπός των δυο αδερφών είναι ένας. Η εκδίκηση. «Για μένα, πρόκειται για μια εντελώς σύγχρονη ιστορία», λέει ο ίδιος, συμπληρώνοντας πως η παράστασή του πρόκειται για μια κριτική απέναντι στη ριζοσπαστικοποίηση, καθώς «η βία είναι κομμάτι του καθενός μας. Το κακό βρίσκεται μέσα μας. Η βία είναι η ανάγκη να καταστρέψουμε τον άλλο, εκείνο που δεν είναι όπως εμείς. Ο εχθρός είναι ο άλλος».

Κι υπάρχει σίγουρα μια σκηνή στην παράσταση, που σοκάρει με την ωμότητά της, όταν η Ηλέκτρα απευθύνεται μαινόμενη στο πτώμα του Αιγίσθου, σε έναν από τους πιο έντονους μονολόγους της και ξεσπά την οργή της πάνω στο άψυχο σώμα του με τρόπο ζωώδη. «Ο Ίβο Βαν Χόβε έχει αυτή τη μεγάλη ικανότητα, να φέρνει το ρεαλισμό στη σκηνή, χωρίς να προκαλεί απλώς για να προκαλέσει, διότι αυτό δεν λειτουργεί. Χρειάζεται ένας μεγάλος σκηνοθέτης για να εντοπίσει τις λεπτές ισορροπίες της απόδοσης οπτικά σοκαριστικών σκηνών. Έτσι και σε αυτή την παράσταση, βλέπουμε μια ρεαλιστική απόδοση του κειμένου. Είναι κι ένα ερώτημα το πώς να μεταφέρεις στη σκηνή αυτή τη βία που περιγράφει ο Ευριπίδης», μας λέει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Κομεντί, Έρικ Ρουφ.

Η Ηλέκτρα (Suliane Brahim) και ο Ορέστης (Christophe Montenez) | Comédie-Française

Οι πρωταγωνιστές

Μιλώντας με τους δυο σπουδαίους πρωταγωνιστές που υποδύονται την Ηλέκτρα και τον Ορέστη, αντιλαμβανόμαστε τον λεπτομερή και καθαρό τρόπο με τον οποίο δουλεύει ο Βαν Χόβε. Η γλυκύτατη και ντελικάτη Suliane Brahim, η οποία δεν έχει καμία σχέση με τη ζωώδη Ηλέκτρα που υποδύεται, μας λέει πως την πρώτη μέρα της πρόβας υπήρχαν ήδη έτοιμα τα κοστούμια, η μουσική, τα φώτα. «Ήδη είχα έναν τρόπο να αφηγηθώ την ιστορία της Ηλέκτρας. Ο Ίβο ήταν εξαρχής πολύ συγκεκριμένος και καθαρός σε αυτό που ήθελε. Ήθελε να φτιάξει ένα τρίτο κείμενο, ενώνοντας τα δύο αυτά έργα για να αφηγηθεί πώς αυτοί οι τρεις ήρωες ριζοσπαστικοποιούνται στην πορεία. Να αφηγηθεί πώς η Ηλέκτρα εξαρχής είχε μια εκδικητικότητα νόμιμη, η οποία όμως κλιμακώνεται από τη μια βαρβαρότητα στην επόμενη. Η Ηλέκτρα που υποδύομαι έχει χάσει τη θηλυκότητά της, είναι σκληρή, σοβαρή, είναι σαν αγρίμι.»

Ο Christophe Montenez (Ορέστης), είχε πρωταγωνιστήσει και στην πρώτη συνεργασία του Βαν Χόβε με την Κομεντί Φρανσαίζ, στους «Καταραμένους» (2016), παράσταση που απέσπασε εξαιρετικά θερμές κριτικές τόσο για τη σκηνοθεσία, όσο και για την εκπληκτική ερμηνεία του Μοντενέζ. Ως προς τις σκηνοθετικές οδηγίες που έλαβε για την ερμηνεία του Ορέστη, μας λέει πως «ο Ίβο Βαν Χόβε έδωσε έμφαση στη ριζοσπαστικοποίηση του Ορέστη, κάτι που γίνεται πάρα πολύ γρήγορα στο έργο. Από ένα σημείο και μετά ο Ορέστης δεν αντιμετωπίζει τις πράξεις του συναισθηματικά, σαν να μην υπάρχει χρόνος για συναίσθημα. Ο σκοπός είναι η εκδίκηση, η δολοφονική τρέλα».

Christophe Montenez (Ορέστης): «Ο Βαν Χόβε μας έλεγε πως παίζουμε μια τραγωδία, αλλά όχι σαν τραγωδία. Είναι λίγες οι λυρικές στιγμές και περνούν γρήγορα»

Λίγα λόγια για την Κομεντί Φρανσαίζ

Το ιστορικό αυτό θέατρο της Γαλλίας, ιδρύθηκε το 1680 από τον Λουδοβίκο ΙΔ’. Aπό το 1799 στεγάζεται στο Palais Royale (Salle Richelieu) στο κέντρο του Παρισιού κι είναι ένα από τα λίγα κρατικά θέατρα της Γαλλίας, επιχορηγούμενο πλήρως από το κράτος. Η Comédie, ή αλλιώς το «Σπίτι του Μολιέρου», έχει μόνιμο θίασο κι είναι παραγωγικότατη, καθώς περισσότερα από 400 άτομα εργάζονται ώστε να σηκώνεται κάθε βράδυ η αυλαία στην κεντρική σκηνή της στην καρδιά του Παρισιού. Η Κομεντί Φρανσαίζ είναι ο μόνος θεατρικός οργανισμός στη Γαλλία σήμερα που εφαρμόζει την πρακτική του εναλλασσόμενου ρεπερτορίου.