Συν+Πλην: «Νεφέλες» του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά

Ο Αριστοφάνης συμμετέχει στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ., με μια σάτιρα πάνω στη διδασκαλία του Σωκράτη και των σύγχρονων του σοφιστών. Ήρωας του είναι ο ηλικιωμένος Στρεψιάδης, ένας απαίδευτος αγρότης, που έχει βρεθεί σε απελπιστική οικονομική κατάσταση. «Με ροκανίζουν τα χρέη» βροντοφωνάζει, αφού ο γάμος του με μια γυναίκα ανώτερης κοινωνικής τάξης και η άσωτη ζωή του γιου του Φειδιππίδη που «παίζει τα λεφτά μου στ’ άλογα», τον έχουν ρίξει στην ανάγκη των τοκογλύφων.
Ο Στρεψιάδης έχει χάσει τον ύπνο του: «Είναι κάτι κλητήρες μέσα στο πάπλωμα μου και με δαγκώνουν» διαμαρτύρεται.

Ξαφνικά, συλλαμβάνει μιαν ιδέα: Να στείλει τον γιο του στο φροντιστήριο του Σωκράτη. Καθώς, όμως, εκείνος αρνείται να πάει, αποφασίζει να γραφτεί ο ίδιος, με την ελπίδα ότι θα διδαχθεί ρητορική και σοφιστική, προκειμένου θα μπορέσει να γλιτώσει τεχνηέντως από τις βουλές του δικαστηρίου.

Ο Αριστοφάνης στρέφει τα σατιρικά του βέλη κατά των σοφιστών του 5ου αι. π.Χ., αμειβόμενους διδάσκαλους που εμφανίζονταν με το κύρος… διαφωτιστών. Όμως, δεν είναι ούτε οι σοφιστές, ούτε ο Σωκράτης που συνιστούν την αριστοφανική ουτοπία, αλλά οι Νεφέλες, οι θεότητες που «γίνονται ό,τι θελήσουν. Τα πάντα, μα τα πάντα». Και μπορούν να μεταμορφώσουν έναν ανίδεο χωριάτη σ’ έναν άνθρωπο με γνώσεις και σοφία.

Όμως, ο Αριστοφάνης – που τελικά στηλιτεύει την αμφισβήτηση των παλαιών αξιών – κάνει σαφές πως η γνώση δεν χειραγωγείται. Κι αν χειραγωγηθεί με ταπεινό σκοπό – αποκαλύπτοντας σε όλο το μεγαλείο και το πραγματικό πρόσωπο του ήρωα – τότε θα καταλήξει στον όλεθρο και στο θάνατο.

Γι’ αυτό και οι «Νεφέλες» του είναι το μοναδικό έργο με σκοτεινό τέλος, πιο κοντά στην τραγωδία από κάθε άλλο. Οι Νεφέλες δεν λυτρώνουν∙ απεναντίας είναι θεές τιμωρητικές, καθρέφτες της ύβρεως, της αλαζονείας, της εξαπάτησης αφού τον «άνθρωπο θερίζει ο πόθος για το άθλιο».

Παναγιώτης Εξαρχέας, Εμιλυ Κολιανδρή, Νίκος Καραθάνος.

Στον πρώτο του Αριστοφάνη, ο Δημήτρης Καραντζάς έρχεται σαν συνέχεια των προοδευτικών αποπειρών που έχουν κάνει πάνω στο συγγραφέα ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο Νίκος Καραθάνος (και λιγότερο ο Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης). Με εργαλείο τη μετάφραση του Γιάννη Αστερή (κοινό σημείο με τους «Όρνιθες» της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση) και σε δραματουργική συνεργασία της Θεοδώρας Καπράλου, ο Καραντζάς αφυπνίζει ένα, κατά γενική ομολογία, νωθρό έργο και ανασύρει τα ποιητικά, αλληγορικά, υπαρξιακά του στοιχεία χωρίς να το αποσυνδέσει από την ετικέτα της κωμωδίας. Απεναντίας, στήνει μια ευφυή ανατρεπτική παράβαση που ζωοδοτεί την παράσταση. Μέσα από τη λειτουργία του θεάτρου εν θεάτρω και μιας συμπυκνωμένης σάτιρας στην, κακώς εννοούμενη, ανάγνωση του Αριστοφάνη, η ενέργεια της παράστασης κορυφώνεται, μαζί και το ψυχαγωγικό της κεφάλαιο. Και επιβεβαιώνει ότι ο Δημήτρης Καραντζάς μπορεί να χειριστεί καλά και τα υλικά της κωμωδίας.

Σύσσωμος ο θίασος της παράστασης.

Η πρωταγωνιστική ομάδα της παράστασης, κυριολεκτικά all star cast, προδιαθέτει θετικά για το αποτέλεσμα. Βεβαίως, ακόμα και σε θιάσους πρωταγωνιστών έχουν συμβεί μεγάλα ατυχήματα, και αυτή είναι η πρώτη μεγάλη επιτυχία της παράστασης: Όλες αυτές οι προσωπικότητες κατάφεραν να δέσουν αρμονικά, η καθεμιά στο χώρο της – αλλά αυτό είναι μάλλον επίτευγμα της σκηνοθεσίας.
Από εκεί και πέρα το αποτέλεσμα είναι ένα έργο εκλεκτών ηθοποιών σε συλλειτουργία. Προεξάρχοντος του Νίκου Καραθάνου, στο ρόλο του Σωκράτη. Από τις λίγες φορές που διατηρεί μεγάλο ρόλο χωρίς να σκηνοθετεί, εμφανίζεται αισθητά απελευθερωμένος. Στην κόψη της ποίησης και της φάρσας δίνει μια πλούσια σε αντιφάσεις ερμηνεία, συμπυκνώνοντας τη φύση του έργου. Ο Γιώργος Γάλλος είναι ένας Στρεψιάδης με τα όλα του. Με κωμική φλέβα και σκηνικό αυτοσαρκασμό ταιριάζει στο προφίλ του αμόρφωτου αγρότη μα και στις στιγμές απελπισίας του. Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, ως Δίκαιος Λόγος (αλλά και μέλος του Χορού) εξασκεί με τέχνη και πειθώ την κωμική φύση της, παρά τη χαμηλή της εξοικείωση με το είδος. Την στιγμή που ανεβαίνει στις κερκίδες είναι απολαυστική. Ο Χρήστος Λούλης, δεινός στις μεταμορφώσεις, ερμηνεύει το σύντομο ρόλο του Αριστοφάνη αλλά δώστε προσοχή στην επιδραστικότητα του στη συνοχή του Χορού. Η Θεοδώρα Τζήμου φλογερή και δυναμική, όπως πάντα, κερδίζει κωμικούς πόντους και κατά την παράβαση. Το ταπεραμέντο του Γιάννη Κλίνη και του Πάνου Παπαδόπουλου στην κωμωδία είναι μοναδικό και η κωμική πλευρά της παράστασης τους οφείλει τα μέγιστα. Η Αλεξάνδρα Αϊδίνη πιο εξωστρεφής από ποτέ. Ο Αινείας Τσαμάτης στο μικρό ρόλο του Φειδιππίδη συγκροτημένος και διαυγής. Με μικρότερη συμμετοχή ως μέλη του Χορού αλλά το ίδιο καλά κουρδισμένοι και οι Ευδοξία Ανδρουλιδάκη, Ελίνα Ρίζου και Παναγιώτης Εξαρχέας.

Καρυοφυλλιά Καραμπέτη.

Η βουτιά στην αριστοφανική κωμωδία δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πόσω μάλλον, όταν σπανίως σκηνοθετείς κωμωδία και η εμπειρία στα ανοιχτά θέατρα είναι περιορισμένη. Ο Δημήτρης Καραντζάς, παρόλα αυτά, μπήκε με φρέσκια σκέψη στον Αριστοφάνη και με ήπια μοντερνική αντιμετώπιση ανέδειξε όλες τις ποιότητες του έργου σαν να πρόκειται για μια υπαρξιακή σάτιρα.

Η σταθερή συνεργάτιδα του Δημήτρη Καραντζά, Ιωάννα Τσάμη δημιουργεί εδώ ένα ποπ ενδυματολογικό σύμπαν, πολύ απομακρυσμένο από την αριστοφανική παράδοση, αλλά και συγχρονισμένο με τη ματιά του στην παράσταση. Οι Νεφέλες της Τσάμη έχουν disco αισθητική, συχνά στα όρια του κιτς, σαν να είναι καλεσμένες σ’ ένα καρναβαλικό πάρτι – αφού μιλάμε για την αξία της μεταμόρφωσης.

Νίκος Καραθάνος.

Σ’ ένα έργο με λίγη δράση και ανατροπές, η κίνηση έχει τη σημασία της. Ο Τάσος Καραχάλιος φροντίζει να κρατάει το Χορό σε διαρκή λειτουργία και να τονώνει κινησιολογικά τα κωμικά ξεσπάσματα.

Η δεύτερη μετάφραση του Γιάννη Αστερή που ακούμε πάνω στον Αριστοφάνη – μετά και τους  διεθνείς «Όρνιθες»  – είναι εύληπτη κι εύγλωττη αλλά και με στιγμές υψηλής ποίησης και συγκίνησης. Σίγουρα, ο υπογράφων έχει κι άλλα να δείξει και να δώσει.

‘Αποψη του σκηνικού.

Παρότι έχουμε δει αριστουργηματικές δουλειές από την Κλειώ Μπομπότη (μόνο πέρυσι σχεδίασε το σκηνικό του «Σώσε» στη Στέγη και των «Βρυκολάκων» στο Θέατρο Τέχνης), η προσήλωση της στη γεωμετρία εδώ δεν απέδωσε. Μια ευμεγέθης, μεταλλική κατασκευή με πολλά παράθυρα και δυνατότητες μεταμόρφωσης, παραήταν ογκώδης για την αργολική ορχήστρα.

Ελίνα Ρίζου, Αινείας Τσαμάτης, Γιώργος Γάλλος.

Μια παράσταση που αναβαθμίζει τον διάλογο για τις προσεγγίσεις στον Αριστοφάνη, με υψηλή ερμηνευτική ποιότητα, χιούμορ και ποίηση. Γνήσιος Αριστοφάνης, δηλαδή.

Οι «Νεφέλες» θα περιοδεύσουν στην Αθήνα από τις 28 Αυγούστου. Δείτε το προγραμμα της περιοδείας