Ραφίκα Σαουίς: Να μιλήσουμε για τους πόνους που μας ταλανίζουν

Με μια παράσταση που επιδιώκει να φέρει στη σκηνή σε εκείνους που η φωνή τους δεν ακούγεται, που πνίγεται μέσα στον επικοινωνιακό θόρυβο της κάθε μέρας, η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής εγκαινιάζει τη νέα σεζόν: Η Europeana, μια διεθνής παραγωγή που έχει τιμηθεί με την υποτροφία Ίψεν από τα ομώνυμα νορβηγικά βραβεία, σε σκηνοθεσία Ραφίκας Σαουίς και μουσική του συνθέτη Σταύρου Γασπαράτου, παρουσιάζεται για τρεις παραστάσεις, στις 26, 27 και 28 Σεπτεμβρίου 2019.

Βασισμένη στον Μικρό Έγιολφ, ένα από τα τελευταία έργα του νορβηγού δραματουργού, ο ομώνυμος ήρωας του οποίου πνίγεται στη θάλασσα θέλοντας να ξεφύγει από τον ασφυκτικό κόσμο των μεγάλων, η παράσταση της Ραφίκας Σαουίς στηρίζεται στις αφηγήσεις 150 ασυνόδευτων προσφυγόπουλων, με τα οποία η βραβευμένη ηθοποιός, περφόρμερ και σκηνοθέτιδα δούλεψε για δυο χρόνια, αλλά και στη συμμετοχή 60 νέων από διαφορετικές κοινότητες και χώρες επί σκηνής. Οι ελπίδες και τα όνειρα αυτών των παιδιών για το μέλλον εγκαλούν για έλλειψη ευθύνης τους ενήλικες που παρακολουθούν το δράμα του πολέμου και της προσφυγιάς οχυρωμένοι στην ασφάλεια μιας «κανονικής» ζωής…

Με την ευκαιρία της παρουσίασης της παράστασης Europeana στην Αθήνα, συζητάμε με την Ραφίκα Σαουίς για το έργο και την εμπειρία της δουλειάς της με τους ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες στη διαδικασία σύνθεσής του.

Στο έργο αυτό ο Χένρικ Ίψεν σχολιάζει, μέσα από το πρίσμα της μικρότερης κοινωνικής ομάδας που είναι η οικογένεια, τη δυσκολία ανάληψης ευθύνης απέναντι στον νέο άνθρωπο. Τις αγκυλώσεις του ενήλικου κόσμου που δομεί ένα εγωκεντρικό περιβάλλον γύρω από τον νέο άνθρωπο, στον οποίο κληροδοτείται αυτός ο ασφυκτικός κοινωνικός κλοιός σαν βάρος δεμένο πάνω του. Επίσης, μέσα από τον ρόλο της Ποντικοκυράς σχολιάζει τον πόλεμο και τη γερμανική αποικιοκρατία στην Ανατολή, που συνέβη τον 13ο αιώνα, όπου πολλά χωριά ξεκληρίστηκαν και πολλά παιδιά έμειναν μόνα στο δρόμο –ως ανήλικα ασυνόδευτα. Το έργο λοιπόν προσφέρει ένα γόνιμο κοινωνικό και ιστορικό έδαφος για προβληματισμό και επαλήθευση στο παρόν.

Η Europeana είναι ένα νέο έργο, το οποίο έχει στηριχθεί στους θεματικούς πυλώνες και συμβολισμούς που υπάρχουν στο έργο του Ίψεν, όπως ο ρόλος της Ποντικοκυράς, που αποτελεί μια αναφορά στον μύθο του αυλητή του Χάμελιν, αλλά στη δική μας προσέγγιση αφορά την έννοια του δυτικού ήρωα, που πότε είναι καλός και πότε… πολύ κακός. Επίσης, η Europeana αναφέρεται στις προβληματικές δομές που έχει φτιάξει ο ενήλικος κόσμος και αντιπροσωπεύουν τη γονική προστασία, είτε αυτό αφορά τα ασυνόδευτα ανήλικα προσφύγων είτε δομές όπως η παιδεία κ.λπ., που ουσιαστικά μπορεί να «πνίξουν» τον νέο άνθρωπο. Ακόμη, αναφέρεται στο κοινωνικό βάρος και τα πρότυπα της εποχής που κληρονομεί ένας νέος άνθρωπος και οδηγείται στην αρρώστια της μοναξιάς. Με αυτά τα θέματα αναμετρήθηκαν στα ερευνητικά εργαστήρια-πλατφόρμες οι ανήλικοι ασυνόδευτοι πρόσφυγες, αλλά και έφηβοι από πολλές διαφορετικές κοινότητες, τάξεις και εθνικότητες. Για όλα αυτά μίλησαν, μοιράστηκαν τα όνειρά τους για το μέλλον, δημιουργώντας ενσυναίσθηση. Μίλησαν με πολύ ηχηρή φωνή για την ανάγκη να σπάσουν οι τοίχοι της διαφορετικότητας, να αλλάξει το λεξιλόγιο με το οποίο προσδιορίζουμε και στιγματίζουμε έννοιες, ανθρώπους κ.λπ., καθώς και για την ανάγκη να δημιουργηθεί ένας ελεύθερος κόσμος όπου κάθε άνθρωπος μπορεί να προσδιορίσει τον εαυτό του όπως επιθυμεί. Ένας τρυφερός κόσμος με ενσυναίσθηση.

Είμαι ενάντια στην «κεφαλαιοποίηση» των προσφύγων, καθώς και στην εκμετάλλευση των ιστοριών τους γιατί απλά αυτό «πουλάει».

Με την Γιώτα Αργυροπούλου και την αμερικανίδα λιμπρετίστα Alexandra Zelman Doering συνθέσαμε τη φωνή των παιδιών σ’ ένα τελικά νέο έργο, όπου η προσωπική φωνή αλλά και η ανθρώπινη εμπειρία δημιουργεί ένα νέο κείμενο. Το έργο αυτό, ωστόσο, αποτυπώνεται σε μουσική, σε φωνές ηχογραφημένες, φωνές ηλεκτρικές, όπου ακούμε τη μνήμη και τα όνειρα αυτών των παιδιών. Ένα νέο μουσικό έργο επίσης από τον Σταύρο Γασπαράτο, ενώ παράλληλα βλέπουμε στη σκηνή μια χοροθεατρική ιστορία σαν όνειρο, μια εικαστική αφήγηση με τις εικόνες του Μιχάλη Αργυρού και τη χορογραφία της Δάφνης Αντωνιάδου, την ιστορία ενός παιδιού μόνου, σε μια ξεχασμένη παιδική χαρά, μ’ έναν φανταστικό σούπερ ήρωα, τυφλούς γονείς, να ζωντανεύουν όλοι του οι εφιάλτες. Θα καταφέρει να ξεφύγει ή θα μείνει για πάντα εγκλωβισμένο σε αυτόν τον άχρονο τόπο;

Είμαι ενάντια στην «κεφαλαιοποίηση» των προσφύγων, καθώς και στην εκμετάλλευση των ιστοριών τους γιατί απλά αυτό «πουλάει». Γι’ αυτό και η επίσκεψή μου στις μονάδες ανήλικων ασυνόδευτων προσφύγων ξεκίνησε από διαφορετική αφετηρία και τελικά η ανάμειξή τους και συμμετοχή τους στο έργο Europeana προέκυψε από μια οργανική ανάγκη να μην στιγματίζονται τα παιδιά ως πρόσφυγες, αλλά, με την ιδιότητά τους ως παιδιά, να ακούσουμε τι έχουν να μας πουν, να ακούσουμε τα όνειρά τους.

H Europeana αφορά τον κοινό τόπο των ανησυχιών και ονείρων πολλών εφήβων, που μιλάνε μόνο μέσα από την ιδιότητά τους ως έφηβοι.

Ξεκίνησα να επισκέπτομαι τις μονάδες ανήλικων ασυνόδευτων προσφύγων καταρχήν από περιέργεια ως πολίτης, ακούγοντας για όλη αυτή την τραγωδία που συνέβαινε τόσο κοντά μας. Πας να δεις τι συμβαίνει με τα μάτια σου. Επίσης με ενδιαφέρουν τα δικαιώματα των παιδιών, έχω τρομερή ευαισθησία με τα παιδιά και ήθελα να συνεισφέρω όπως μπορώ. Μετά από καιρό και ομαδική δουλειά με διάφορους καλλιτέχνες και δικηγόρους πάνω στην προστασία των παιδιών, προέκυψε η ερώτηση «πώς φαντάζομαι το μέλλον μου» ως άσκηση εμψύχωσης και ενδυνάμωσης. Ήταν ελπιδοφόρα έκπληξη ότι τα παιδιά απαντούσαν με κοινωνικούς όρους, σπάζοντας προβληματικές κοινωνικές δομές και συμβάσεις. Αυτός ήταν ο κοινός τόπος και εκεί συναντήθηκαν μετά από δύο χρόνια τα παιδιά από διαφορετικές χώρες και κοινότητες στις ερευνητικές πλατφόρμες και εργαστήρια που οργανώσαμε. Ακριβώς μετά την εμπειρία μου στις μονάδες προσφύγων, έκανα ένα έργο που μιλούσε για τις πρακτικές των ανθρωπιστικών οργανώσεων και κατά πόσον είναι ανθρωπιστικές. Μετά δημιουργήσαμε με τον Αντώνη Βολανάκη μια πλατφόρμα όπου, αφού καταγράψαμε ποιοι είναι οι επαγγελματίες καλλιτέχνες στις δομές προσφύγων στην Αττική, οργανώσαμε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά διακαλλιτεχνικά residencies, όπου έλληνες καλλιτέχνες γνώριζαν και αντάλλασσαν εργαλεία με καλλιτέχνες από τη Συρία, το Ιράκ, το Αφγανιστάν, το Ιράν, το Πακιστάν, την Αίγυπτο κ.λπ. Μετά από ένα χρόνο θέλησα να μιλήσω για τα όνειρα των εφήβων, ξεκινώντας την έρευνα με το ερώτημα αν γενικά αυτή η γενιά ονειρεύεται μια νέα κοινωνία και αν λειτουργούν συμπεριλαμβάνοντας ο ένας τον άλλον, διαλύοντας κάθε διαφορετικότητα. Γι’ αυτό και τελικά η Europeana αφορά τον κοινό τόπο των ανησυχιών και ονείρων πολλών εφήβων, που μιλάνε μόνο μέσα από την ιδιότητά τους ως έφηβοι. Μαζί και χωρίς να διαχωρίζει το ένα το άλλο.

Το θέατρο της κοινότητας δεν διαφέρει στην τελική του μορφή από ένα οποιοδήποτε θέατρο. Είναι, θέλω να πω, μια παράσταση με αρχή, μέση και τέλος, φώτα, κοστούμια, πλοκή, δραματουργία, εικαστικότητα. Όμως το θέατρο της κοινότητας αφορά την ανθρώπινη εμπειρία όπως την μοιράζονται, μέσα από τις συναντήσεις και τις ιστορίες τους, διαφορετικοί άνθρωποι ή ομάδες, που έρχονται μαζί, ανοίγουν έναν κοινό διάλογο και τελικά δημιουργούν, ή όχι, εκ νέου μια κοινότητα.

Για μένα «πολιτική» όπως και «τέχνη» είναι και ο τρόπος που ζεις. Είμαστε όντα πολιτικά. Συμβαίνουν πολλά και αλίμονο αν δεν ανοίξουμε έναν διάλογο για όλους αυτούς τους πόνους που μας ταλανίζουν σήμερα. Το μόνο που μπορεί να δημιουργήσει μια άλλη αντίληψη της κοινωνικής πραγματικότητας είναι η έννοια της «κοινότητας», της πλατφόρμας, η μέγιστη συνύπαρξη, έστω και αν υπάρχει ελάχιστη συσχέτιση.

Το ελληνικό θέατρο είναι αυτή τη στιγμή, κατά τη γνώμη μου, πρωτοπόρο, χρησιμοποιεί σύγχρονη γλώσσα και έχουμε πολλούς νέους δημιουργούς με ενδιαφέρουσα φωνή, που στοχεύουν στην έρευνα και στην αναζήτηση.